Antybiotyk – działanie, rodzaje i skutki uboczne
18.12.2024Odkrycie pierwszego antybiotyku przez Alexandra Fleminga można uznać za jeden z najważniejszych momentów w historii medycyny. Dzięki antybiotykom leczenie wielu chorób stało się możliwe, co pozwoliło uratować przez lata miliardy chorych! Jak działają antybiotyki? Jakie są wskazania do ich stosowania? Co grozi w wyniku nadużywania antybiotyków?
Spis treści:
- Czym jest antybiotyk i jak działa?
- Rodzaje antybiotyków
- Kiedy i jak stosować antybiotyki?
- Zasady przyjmowania antybiotyków
- Skutki uboczne antybiotykoterapii
- Ochrona organizmu podczas kuracji antybiotykowej
Czym jest antybiotyk i jak działa?
Zgodnie z definicją antybiotykami określa się grupę substancji wykorzystywanych w leczeniu infekcji bakteryjnych. Stosuje się je również profilaktycznie, np. w przypadku wysokiego ryzyka powikłań infekcyjnych lub przed zabiegami chirurgicznymi i stomatologicznymi. Ich działanie polega na hamowaniu namnażania bakterii lub na zabijaniu chorobotwórczych drobnoustrojów. Czy antybiotyki działają na wirusy? Nie, nie działają, dlatego nie stosuje się ich w leczeniu chorób o podłożu wirusowym! Należy zaznaczyć, że antybiotyki są wydawane wyłącznie na receptę! Ciekawostką jest, że niektóre antybiotyki wykazują również działanie przeciwgrzybicze.
Mechanizm działania antybiotyków
Jak działa antybiotyk? Cechą charakterystyczną antybiotyków jest to, że mają na celu zwalczyć infekcję bakteryjną, jednakże poszczególne grupy antybiotyków mają specyficzne dla siebie mechanizmy działania. Mogą zabijać bakterie lub tylko hamować ich wzrost. Należy zaznaczyć, że w zależności od zastosowanego stężenia antybiotyki mogą wykazywać oba te działania.
Różnice między bakteriami a wirusami
Bakterie to żywe organizmy o budowie komórkowej i strukturze wewnętrznej. Wirusy nie są żywe, nie mają własnych komórek oraz własnego metabolizmu (składają się z cząsteczki DNA lub RNA i otoczki białkowej), a do namnażania potrzebują organizmu żywiciela (po wniknięciu do organizmu wirus zaczyna się namnażać i niszczy zainfekowane komórki).
Bakterie są dużo większe od wirusów i mogą rozmnażać się samodzielnie, dochodzi do tego na drodze podziałów komórkowych. Istotną różnicą między wirusem i bakterią jest to, że nie wszystkie bakterie wywołują choroby, ponadto wiele szczepów jest nam potrzebnych do życia, mowa tu m.in. o dobroczynnych bakteriach zamieszkujących nasze jelita.
Problem antybiotykooporności
Coraz poważniejszym problemem zaczyna być antybiotykooporność. Oznacza to, że leki przestają być skuteczne wobec bakterii, tym samym nie są w stanie zwalczyć infekcji. Inaczej mówiąc, choroby, które dzięki antybiotykom są obecnie całkowicie wyleczalne, w przyszłości mogą być śmiertelnym zagrożeniem. Główną przyczyną tego stanu jest fakt, że antybiotyki są nadużywane i stosowane w nieprawidłowy sposób. Istotnym czynnikiem prowadzącym do oporności na antybiotyki wśród bakterii jest też masowe stosowanie antybiotyków w przemyśle spożywczym i w hodowli zwierząt.
Rodzaje antybiotyków
Antybiotyki są bardzo zróżnicowaną grupą, którą można dzielić według kilku kryteriów. Nie ma więc jednej odpowiedzi na pytanie, ile jest rodzajów antybiotyków. Jedną z typologii jest podział na antybiotyki naturalne (metabolity drobnoustrojów), półsyntetyczne (mają naturalny produkt wyjściowy, pochodne są pozyskiwane na drodze chemicznej modyfikacji) i syntetyczne (są to syntetycznie odtwarzane struktury naturalne). Do antybiotyków zalicza się również chemioterapeutyki, są to antybiotyki syntetyczne, które nie mają naturalnego wzorca w przyrodzie.
Biorąc pod uwagę kryterium budowy chemicznej, wyróżnia się następujące rodzaje antybiotyków: antybiotyki beta-laktamowe, aminoglikozydy, tetracykliny, makrolidy, linkozamidy, chloramfenikol, fusydany, rifamycyny, antybiotyki peptydowe, antybiotyki glikopeptydowe, antybiotyki glikolipopeptydowe, antybiotyki glikolipodepsypeptydowe, ketolidy, streptograminy, oksazolidynony, sulfonamidy, nitroimidazole, nitrofurany, chinolony. Ponadto antybiotyki dzielimy na:
Antybiotyki o szerokim i wąskim spektrum działania
Ze względu na zakres działania antybiotyki dzielimy na antybiotyki o wąskim spektrum działania i antybiotyki o szerokim spektrum działania. Działanie tych pierwszych jest ograniczone do jednej grupy lub do jednego rodzaju drobnoustrojów. Natomiast antybiotyk o szerokim spektrum działania jest skuteczny zarówno na bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne, czasem działa również na bakterie beztlenowe.
Podział antybiotyków ze względu na sposób działania
Ze względu na mechanizm działania antybiotyków można je podzielić m.in. na antybiotyki hamujące syntezę ściany komórki bakteryjnej, antybiotyki hamujące lub zmieniające syntezę białek bakteryjnych, antybiotyki uszkadzające funkcję oraz strukturę błon cytoplazmatycznych bakterii, antybiotyki hamujące syntezę RNA bakterii lub hamujące replikację DNA bakterii.
Antybiotyki bakteriobójcze i bakteriostatyczne
Jeśli chodzi o rodzaje antybiotyków, to jednym z najbardziej znanych podziałów jest rozróżnienie na antybiotyki bakteriostatyczne i bakteriobójcze. Antybiotyki bakteriostatyczne wpływają na metabolizm bakterii, hamując jej namnażanie (rozwój). Antybiotyki bakteriobójcze zabijają komórki bakterii. Podkreślić trzeba, że niektóre substancje działają bakteriobójczo na określone szczepy bakterii, a na inne działają bakteriostatycznie.
Kiedy i jak stosować antybiotyki?
Kiedy działa antybiotyk? Działa on tylko wtedy, gdy jest przyjmowany w prawidłowy sposób! Należy jasno powiedzieć – antybiotyki należy stosować rozważnie i tylko w określonych wskazaniach i po potwierdzeniu, że infekcja ma podłoże bakteryjne. Ma to znaczenie nie tylko dla pojedynczego pacjenta, ale i dla całej populacji. W pierwszym przypadku chodzi o to, że niepotrzebne stosowanie antybiotyku zamiast pomagać, jedynie osłabia organizm i niszczy florę bakteryjną. W drugim przypadku mowa o tym, że niepotrzebne stosowanie antybiotyków stopniowo prowadzi do oporności bakterii na niektóre substancje.
Wskazania do stosowania antybiotyków
Antybiotyki to leki, które stosuje się w przypadku chorób wywołanych przez bakterie! Są również wskazane w przypadku, gdy doszło do nadkażenia bakteryjnego istniejącej infekcji wirusowej. Niektóre antybiotyki (np. nystatyna) znajdują również zastosowanie w leczeniu infekcji grzybiczych. Ponadto antybiotyk o szerokim spektrum działania może być wykorzystywany w profilaktyce okołooperacyjnej.
Jak długo powinno trwać leczenie antybiotykiem?
Leczenie antybiotykiem powinno być ograniczone czasowo, nie może być prowadzone długotrwale. Lek należy zawsze stosować zgodnie z zaleceniami lekarza – nie krócej i nie dłużej, tylko dokładnie tak długo, jak powiedział lekarz! W zależności od stosowanego leku oraz choroby, która jest leczona, okres antybiotykoterapii może trwać od kilku do kilkunastu dni.
Choroby wymagające antybiotyków
Na co działa antybiotyk? Lista chorób, w leczeniu których lekarz może przepisać antybiotyki, jest bardzo długa. Obejmuje m.in. choroby układu oddechowego takie jak krztusiec, zapalenie gardła, zapalenie migdałków, angina, choroby wieku dziecięcego takie jak szkarlatyna oraz choroby układu moczowego takie jak zapalenie pęcherza. Wskazaniem do antybiotykoterapii jest także zapalenie ucha. Antybiotyk o szerokim spektrum działania podaje się również osobom, u których została zdiagnozowana borelioza.
Kiedy antybiotyk nie pomoże?
Głównym przypadkiem, w którym antybiotyk jest całkowicie nieskuteczny, jest infekcja o podłożu wirusowym. Oznacza to, że nie jest on wskazany do stosowania w przypadku najczęstszych infekcji układu oddechowego, czyli w przypadku przeziębienia i grypy. Czy antybiotyk działa przeciwbólowo? Nie, nie zwalcza ani bólu, ani stanu zapalnego! Zwalcza on tylko (aż) infekcję bakteryjną!
Zasady przyjmowania antybiotyków
Jak brać antybiotyk? W tej kwestii kluczowe są zalecenia lekarza! Nie można samemu zmieniać dawkowania – bez względu na to, czy mowa o podwyższeniu lub pomniejszeniu dawki czy o skróceniu lub wydłużeniu czasu trwania kuracji. Może to zaważyć na skuteczności leczenia. Należy pamiętać, że zbyt wczesne odstawienie antybiotyku może doprowadzić do nawrotu choroby.
Dawkowanie i długość kuracji antybiotykami
Skuteczność antybiotykoterapii zależy od tego, czy lek został odpowiednio dobrany, a także od ustalenia właściwej dawki i czasu leczenia. Dokładne wytyczne poda lekarz, bardzo ważne jest, aby ściśle ich przestrzegać! Zalecenia dotyczą nie tylko wysokości dawki, ale także częstotliwości jej stosowania – istotne jest przyjmowanie dawek w równych odstępach, np. co 8 godzin, co pozwala utrzymać stałe stężenie substancji leczniczej we krwi.
Po jakim czasie działa antybiotyk? Lek zaczyna działać od razu po przyjęciu, jednakże efekty zauważalne są dopiero po pewnym czasie. Na to, jak szybko działa antybiotyk, ma wpływ kilka czynników, np. rodzaj bakterii, trafność diagnozy, moment rozpoczęcie leczenia, ogólny stan zdrowia i kondycja układu odpornościowego, wiek, współwystępowanie chorób przewlekłych.
W temacie tego, kiedy zaczyna działać antybiotyk, istotne jest także to, jakie rodzaje antybiotyków zostały zastosowane. Zasadniczo antybiotyki bakteriobójcze działają szybciej, rezultaty leczenia można zaobserwować po dobie przyjmowania antybiotyku zgodnie z zaleceniami, w przypadku antybiotyków bakteriostatycznych efekty mogą być zauważalne po 2-3 dobach.
Interakcje antybiotyków z pokarmami i lekami
Jak każdy lek, również antybiotyk może wchodzić w interakcje z innymi lekami lub z pokarmami. Takie informacje zawsze opisane są w ulotce, dlatego też przed zastosowaniem leku należy ją przeczytać. Zazwyczaj nie powinno się popijać antybiotyku kawą, herbatą, colą, napojami gazowanymi, napojami mlecznymi, sokami (mogą one zmniejszać wchłanianie antybiotyków). Najlepsza będzie przegotowana woda w temperaturze pokojowej. Należy też zwrócić uwagę na zalecenia dotyczące stosowania leku z jedzeniem – najlepiej stosować go godzinę przed jedzeniem lub dwie godziny po posiłku.
Zakazy podczas antybiotykoterapii
Jeśli chodzi o kwestię antybiotyk a alkohol, to sprawa jest prosta. Bezwzględnie należy unikać spożywania alkoholu podczas antybiotykoterapii! Jest ku temu kilka powodów. Alkohol osłabia działanie większości antybiotyków, a także zwiększa ryzyko występowania działań niepożądanych. Ponadto alkohol prowadzi do zaburzenia równowagi mikroflory jelitowej, a także osłabia ogólną kondycję organizmu, przez co spowalnia proces zdrowienia. Podczas antybiotykoterapii należy też zrezygnować z grejpfrutów i soku grejpfrutowego, gdyż owoc ten może zaburzać działanie leków.
Skutki uboczne antybiotykoterapii
Antybiotyki nie są obojętne dla organizmu. Wymienia się rozliczne skutki uboczne brania antybiotyków. Najczęściej są to dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego – biegunka poantybiotykowa, nudności i wymioty, a także wysypki skórne i obrzęki. Jakie są inne działania niepożądane antybiotyków?
Wpływ antybiotyków na florę bakteryjną jelit
Mimo że antybiotyki są przełomowym odkryciem, które zrewolucjonizowało leczenie wielu chorób, to nie jest tak, że mają one jedynie zalety. Cechą, która łączy wszystkie antybiotyki, jest to, że ze względu na swoje działanie przeciwbakteryjne niszczą także dobroczynne bakterie zamieszkujące nasze jelita. Flora bakteryjna po antybiotyku jest praktycznie doszczętnie zniszczona. Z tego właśnie powodu osłona przy antybiotyku jest absolutną koniecznością.
Osłabienie organizmu i inne działania niepożądane
Innymi działaniami niepożądanymi są też bóle stawów, wysoka gorączka, upośledzenie czynności wątroby, zaburzenia wchłaniania, rzekomobłoniaste zapalenie jelit i wstrząs anafilaktyczny. Należy też pamiętać, że antybiotykoterapia osłabia organizm, staje się on bardziej podatny na ataki patogenów, co może doprowadzić np. do zakażeń grzybiczych.
Niektóre skutki uboczne antybiotyku zależą od rodzaju zastosowanej substancji leczniczej. Są antybiotyki, które mogą działać nefrotoksycznie – uszkadzają nerki, ototoksycznie – uszkadzają słuch, hepatotoksycznie – uszkadzają wątrobę lub wykazują działanie toksyczne na szpik kostny.
Jak minimalizować skutki uboczne – probiotyki i suplementacja
Podczas trwania antybiotykoterapii należy obowiązkowo przyjmować preparaty probiotyczne. Na rynku są specjalne produkty, które są wskazane do stosowania w trakcie antybiotykoterapii (np. ze szczepem Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus rhamnosus, Bifidobacterium bifidum). Należy przy tym pamiętać, że nie każdy preparat probiotyczny można stosować razem z antybiotykiem. W niektórych przypadkach należy zachować określony przez producenta odstęp czasowy między przyjęciem dawki leku a probiotykiem.
Bezpieczne do jednoczesnego stosowania z antybiotykiem są produkty z drożdżami probiotycznymi Sacharomyces boulardii. Odpowiednio dobrane probiotyki przy antybiotyku nie tylko chronią florę jelitową, ale i zmniejszają ryzyko wystąpienia biegunki poantybiotykowej. Dobrze, gdy stosowany suplement zawiera oprócz probiotyku także prebiotyk.
Ochrona organizmu podczas kuracji antybiotykowej
Antybiotyki osłabiają organizm, dlatego należy odpowiednio o siebie zadbać zarówno podczas kuracji, jak i po jej zakończeniu. Ważny jest m.in. odpoczynek oraz dobrze zbilansowana dieta bogata w naturalne probiotyki i prebiotyki.
Dieta podczas antybiotykoterapii
Co jeść podczas antybiotykoterapii? Przede wszystkim dieta powinna być pełnowartościowa, czyli musi dostarczać odpowiednią ilość kalorii oraz niezbędnych makro- i mikroskładników. Należy też wzbogacić ją w probiotyki i prebiotyki. Naturalnymi probiotykami są fermentowane produkty mleczne (np. kefir), kiszonki, zakwasy i kombucha. Aby szybciej odbudować florę bakteryjną, należy też jeść prebiotyki, które stanowią pożywkę dla bakterii. Są nimi np. banany, pomidory, cebula, czosnek, por i cykoria.
Regeneracja flory bakteryjnej po antybiotyku
Każdy wie, że osłona przy antybiotyku jest koniecznością. Jednak wiele osób zapomina, że preparaty probiotyczne trzeba stosować również po zakończeniu antybiotykoterapii. Flora bakteryjna po antybiotyku jest bardzo zaburzona, aby ją odbudować potrzeba czasu oraz odpowiednich składników. Probiotykoterapię powinno się kontynuować przez około 7-14 dni po odstawieniu antybiotyku.
Bez antybiotyków leczenie wielu chorób nie byłoby możliwe. Niestety wkrótce możemy się o tym przekonać na własnej skórze. W wyniku nadużywania i nierozsądnego stosowania antybiotyków bakterie powoli stają się oporne na ich działanie! Czy można temu jakoś zaradzić? Należy zacząć od tego, że każdy pacjent, który stosuje antybiotyki, musi przestrzegać zaleceń lekarza!
