Badania na płodność dla kobiet – na czym polegają i jak się przygotować?

W obecnych czasach wiele kobiet zmaga się z problemami z zajściem w ciążę. Z jednej strony ma to związek z tym, że coraz częściej odwleka się decyzję o dziecku, a jak wiadomo, możliwości reprodukcyjne spadają wraz z wiekiem. Z drugiej zaś wszyscy narażeni jesteśmy na działanie czynników, które bardzo negatywnie wpływają na płodność. Jak przebiega diagnostyka niepłodności u kobiety?

Spis treści:

• Kiedy należy przeprowadzać badania płodności?
• Rodzaje badań płodności dla kobiet
• Jak przygotować się na badanie niepłodności u kobiety?
• Najczęstsze wyniki badań na płodność u kobiet i ich interpretacja
• Co dalej po diagnostyce?

Kiedy należy przeprowadzać badania płodności? 

Niepłodność to coraz powszechniejszy problem zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Diagnostyka niepłodności u kobiety nie jest prosta, zwykle przebiega w wielu etapach i wymaga przeprowadzenia licznych testów. Jest to związane z tym, że niepłodność może wynikać m.in. z zaburzeń hormonalnych (np. zespół policystycznych jajników, choroby endokrynologiczne), zaburzeń owulacji, chorób układu rozrodczego, wad anatomicznych, problemów z endometrium, endometriozy, nieprawidłowego funkcjonowania jajników (np. przedwczesna niewydolność jajników), uszkodzenia jajowodów i zaburzeń genetycznych. 

W którym momencie powinna się rozpocząć diagnostyka płodności? O niepłodności u kobiet można mówić, gdy kobieta nie zachodzi w ciążę przez 12 miesięcy pomimo regularnego współżycia płciowego (około 3-4 razy w tygodniu) bez stosowania antykoncepcji (6 miesięcy w przypadku kobiet powyżej 35. roku życia). Zdolność kobiety do zajścia w ciążę jest zwykle uwarunkowana wieloma czynnikami. Oprócz wyżej wymienionych przyczyn niepłodności wskazuje się również na negatywny wpływ czynników genetycznych, immunologicznych, infekcyjnych i środowiskowych na możliwości rozrodcze kobiety. 

Ogromne znaczenie dla płodności ma dieta, stosowanie używek, przewlekły stres oraz aktywność fizyczna. Najgorsze dla kobiecej płodności jest palenie papierosów oraz nadużywanie alkoholu. Uważa się, że do problemów z zajściem w ciążę może się przyczyniać nadwaga i otyłość lub intensywne odchudzanie, głodówki i wycieńczające treningi. Aby zdiagnozować, co utrudnia zajście w ciążę, konieczna jest pełna diagnostyka niepłodności u kobiety. 

Rodzaje badań płodności dla kobiet 

Diagnostyka niepłodności u kobiety jest wieloetapowa, co oznacza, że rozpoznanie przyczyny może zająć trochę czasu. Kobieta powinna zgłosić się do lekarza, który przeprowadzi dokładny wywiad i wykona badania fizykalne – na ich podstawie zleci odpowiednie testy płodności dla kobiet. Zazwyczaj pierwsze badania na niepłodność kobiet przeprowadza się po upływie roku od rozpoczęcia starań o dziecko. Wcześniej są one zalecane w przypadku m.in. stwierdzonych zaburzeń miesiączkowania i chorób, które mogą utrudniać zajście w ciążę. 

Badania hormonalne 

Standardem są badania hormonalne, zwykle to od nich rozpoczyna się diagnostyka płodności. Służą one ocenie równowagi hormonalnej, dzięki której układ rozrodczy może prawidłowo funkcjonować. Badania na płodność u kobiety zlecane w pierwszej kolejności to badania oznaczające poziom hormonów regulujących cykl menstruacyjny i proces owulacji, czyli FSH (hormon folikulotropowy) i LH (hormon luteinizujący). FSH odpowiada za dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, LH – za indukcję owulacji. 

Bada się również poziom prolaktyny, estradiolu (E2), czyli głównego estrogenu, a także progesteronu, testosteronu i DHEA. Estradiol jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju endometrium, a progesteron jest kluczowy dla utrzymania ciąży. Dodatkowo wykonuje się też inne badania hormonalne, a dokładniej – badanie poziomu hormonu antymüllerowskiego (AMH), inhibiny B oraz hormonów tarczycy – TSH, FT3, FT4. Hormon antymüllerowski stanowi wskaźnik rezerwy jajnikowej, czyli potencjału rozrodczego. Kobiety rodzą się z zapasem komórek jajowych, niestety ich liczba stopniowo zmniejsza się z wiekiem (proces ten znacznie przyspiesza po 35. roku życia). 

Badania obrazowe (USG, HSG) 

Dzięki badaniom obrazowym można uzyskać dokładny wgląd w anatomię układu rozrodczego. Podstawowym badaniem jest nieinwazyjne USG transwaginalne, czyli ultrasonografia przezpochwowa. Podczas badania lekarz ocenia struktury i funkcje jajników, macicy i endometrium. Oprócz USG wykonuje się także badanie rentgenowskie układu rozrodczego, czyli histerosalpingografię. HSG daje możliwość oceny kształtu i struktury macicy oraz drożności jajowodów. Badanie polega na wprowadzeniu do macicy kontrastu oraz na wykonaniu zdjęcia rentgenowskiego. Alternatywą dla HSG jest badanie sono-HSG, które polega na użyciu soli fizjologicznej zamiast środka kontrastowego i USG zamiast RTG. 

Inne badania diagnostyczne 

Przeprowadza się również inne badania na niepłodność kobiet. Jednym z nich jest histeroskopia, czyli bezpośrednie badanie wnętrza macicy. Wykonuje się ją ambulatoryjnie w znieczuleniu miejscowym lub ogólnym, polega na wprowadzeniu histeroskopu do jamy macicy przez kanał szyjki macicy. Histeroskopia pozwala na wykrycie ewentualnych nieprawidłowości, jednocześnie umożliwia ich natychmiastowe leczenie poprzez usunięcie zrostów, polipów lub mięśniaków. 

Bardziej inwazyjna niż histeroskopia jest laparoskopia. To procedura chirurgiczna, do której przeprowadzenia wymagane jest pełne znieczulenie ogólne. Polega na wprowadzeniu kamery do jamy brzusznej przez niewielkie nacięcie np. w pępku, dzięki czemu lekarz uzyskuje na ekranie bezpośredni obraz narządów wewnętrznych i może ocenić ich stan. Zrosty w jamie brzusznej wykryte podczas badania mogą być od razu usunięte. 

Wskazane są również badania bakteriologiczne w kierunku infekcji TORCH, czyli patogenów charakteryzujących się tym, że mogą utrudniać kobiecie zajście w ciążę. Próbkę krwi sprawdza się na obecność czynników zakaźnych odpowiadających za toksoplazmozę, cytomegalię, opryszczkę, różyczkę, a także kiłę. Dodatkowo zalecane jest zbadanie wymazu z pochwy i szyjki macicy na obecność bakterii Chlamydia trachomatis, Ureaplasma urealyticum, Mycoplasma hominis. 

Diagnostyka niepłodności u kobiet może być rozszerzona o badania immunologiczne, które służą rozpoznaniu chorób autoimmunologicznych. Ze względu na to, że w ich przebiegu organizm zwalcza własne komórki, to zapłodnienie może być znacząco utrudnione lub wręcz niemożliwe. Zaleca się przede wszystkim wykluczyć występowanie zespołu antyfosfolipidowego poprzez sprawdzenie krwi na obecność markerów antykoagulantu toczniowego i przeciwciał antykardiolipinowych. Warto również oznaczyć przeciwciała przeciwjajnikowe AOA oraz przeciwciała przeciwplemnikowe ASA. 

Ważne informacje można uzyskać, wykonując genetyczne badania na niepłodność kobiet. Wskazane jest badanie kariotypu, które szczegółowo bada struktury chromosomów i umożliwia wykrycie ewentualnych aberracji chromosomowych (np. zaburzeń w obrębie chromosomów płciowych). Ponadto zalecane jest badanie profilu KIR i badanie genotypu HLA-C (określają one predyspozycje genetyczne do niepłodności immunologicznej) oraz badanie na obecność mutacji czynnika V (w wyniku tej mutacji może dochodzić do samoistnych poronień). 

Jak przygotować się na badanie niepłodności u kobiety? 

Nie każde badanie wymaga przygotowań. Badania hormonalne dla kobiet nie muszą być wykonywane na czczo, ważne jednak, aby krew pobrać rano. Ma to znaczenie, gdyż stężenia niektórych hormonów np. prolaktyny i TSH zmieniają się w ciągu doby. Trzeba też pamiętać, że poziom takich hormonów jak FSH, LH i E2 zmienia się w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego, dlatego zwykle testy określające płodność zaleca się wykonać w 1.-3. dniu cyklu. Przed badaniami należy unikać stresu, aktywności seksualnej i wysiłku fizycznego, ponadto trzeba wcześniej skonsultować się z lekarzem, jeśli stosowane są leki hormonalne lub inne, które wpływają na stężenia hormonów. Należy zawsze wcześniej sprawdzić w laboratorium, czy konieczne jest specjalne przygotowanie do badań płodności u kobiet. 

Co warto wiedzieć przed badaniem USG? 

Przed transwaginalnym badaniem USG kobieta musi jedynie zadbać o prawidłową higienę okolic intymnych. Trzeba też pamiętać, że do badania pęcherz moczowy powinien być opróżniony. Ultrasonografii nie powinno się wykonywać podczas okresu, najlepiej na badanie zgłosić się między 5.-10. dniem cyklu. 

Przygotowanie do histerosalpingografii (HSG) 

Histerosalpingografię zaleca się przeprowadzać w pierwszej połowie cyklu – między 8. a 12. dniem cyklu (po całkowitym ustaniu plamienia, przed owulacją). Zwykle przed HSG należy wykonać komplet badań, m.in. badanie krwi, USG, cytologię, badania wirusologiczne i posiew z kanału szyjki macicy. Poza tym nie ma specjalnych wytycznych względem przygotowania się do badania. 

Najczęstsze wyniki badań na płodność u kobiet i ich interpretacja 

Diagnostyka niepłodności u kobiety wymaga wykonania wielu różnorodnych badań, które mają pomóc w rozpoznaniu przyczyny problemów z zajściem w ciążę. Niezbędne są takie badania na płodność u kobiety jak badania hormonalne i obrazowe, do tego genetyczne i immunologiczne. Ich wyniki nie zawsze są jednoznaczne, często nawet wychodzą prawidłowe, dlatego nigdy nie należy samodzielnie ich interpretować, trzeba to zostawić specjaliście. 

Normy i odchylenia w badaniach hormonalnych 

Normy stężeń hormonów zmieniają się wraz z fazą cyklu miesiączkowego, dlatego badania hormonalne należy wykonywać w określonym czasie. Lekarz powinien dokładnie poinformować pacjentkę, kiedy należy badać konkretne hormony. Dla estrogenów normy wyglądają następująco: faza folikularna: 0-587pmol/l, owulacja: 124-1468pmol/l, faza lutealna: 101-110pmol/l. Obniżony poziom estrogenów może oznaczać zespół policystycznych jajników, niedoczynność gonad lub przysadki mózgowej, a podwyższony – nadczynność tarczycy, nowotwór jajników lub guzy produkujące hormony. 

Dla progesteronu normy przedstawiają się tak: faza folikularna: <0,6-3,6nmol/l, owulacja: 1,5-5,5nmol/l, faza lutealna: 3,0-68,0nmol/l. Norma dla prolaktyny wynosi 1,9-25ng/ml, wartości powyżej 25ng/ml pojawiają się przy nieregularnych okresach i cyklach bezowulacyjnych. Stężenie FSH także jest różne w zależności od fazy cyklu: faza lutealna: 1,2-9,0mlU/ml, owulacja: 5,8-21,0mlU/ml, faza folikularna: 2,8-11,3mlU/ml. Wysoki poziom FSH świadczy o niewydolności jajników i obniżonej zdolności do zapłodnienia, niski – o niedoczynności podwzgórza lub przysadki mózgowej. W przypadku LH norma wynosi: w fazie folikularnej: 1,1-11,6mlU/ml, podczas owulacji: 17-77mlU/ml, w fazie lutealnej: 0-14,7mlU/ml. Nieprawidłowe stężenie LH często współwystępuje z zespołem policystycznych jajników lub z niewydolnością jajników. 

Co oznaczają wyniki USG? 

Zwykle wyniki badań USG wskazują na istniejące wady w budowie narządów rodnych, na endometriozę lub obecność mięśniaków, torbieli i polipów. 

Znaczenie wyników HSG 

Dla diagnostyki niepłodności wyniki HSG są bardzo ważne. Przede wszystkim pozwalają ocenić drożność jajowodów – trzeba wiedzieć, że jedną z najczęściej diagnozowanych przyczyn niepłodności u kobiet są zablokowane jajowody. Dodatkowo badanie umożliwia wykrycie i zlokalizowanie potencjalnych nieprawidłowości, m.in. guzów, zrostów, polipów i mięśniaków.  

Co dalej po diagnostyce na płodność? 

Mając komplet badań, lekarz zwykle jest w stanie zdiagnozować przyczyny problemów z zajściem w ciążę, choć trzeba wiedzieć, że nie zawsze da się ustalić ich pochodzenie, mówi się wówczas o niepłodności idiopatycznej. Jest kilka metod terapii niepłodności, przy czym każdorazowo leczenie niepłodności u kobiet jest dobierane indywidualnie. 

Zwykle stosuje się hormony w celu regulacji cyklu miesiączkowego i stymulacji owulacji. U niektórych kobiet konieczne jest leczenie chirurgiczne polegające np. na usunięciu zrostów. Jeśli nic nie przynosi efektów, dostępne są również metody wspomaganego rozrodu, m.in. inseminacja i zapłodnienie in vitro. Trzeba być przygotowanym na to, że leczenie niepłodności u kobiet jest długotrwałe, kosztowne i niestety nie daje gwarancji powodzenia. 

Jak interpretować wyniki? 

Trzeba pamiętać, że same wyniki badań nie są wystarczające. Dla lekarza równie ważne są informacje, które zdobył podczas wywiadu, np. dotyczące ogólnego stanu zdrowia, historii chorób kobiety oraz w jej rodzinie, a także stylu życia. Interpretacja wyników zawsze odbywa się z uwzględnieniem tych danych, a także wieku pacjentki. 

Kiedy zgłosić się do specjalisty? 

Starania o dziecko bywają stresujące, zwłaszcza jeśli trwają już jakiś czas. Zanim kobieta zdecyduje się na diagnostykę niepłodności, powinna najpierw wyeliminować czynniki mogące negatywnie wpływać na jej możliwości rozrodcze. Należy zadbać o dietę i aktywność fizyczną, unikać stresu, rzucić palenie i zrezygnować z alkoholu oraz stosować środki na płodność dla kobiet. Zaleca się również stosować dostępne w aptekach testy określające płodność, które służą do wykrywania owulacji. Śledzenie dni płodnych może zwiększyć szanse na sukces. 

Gdy to nie przyniesie efektów, należy się skonsultować z lekarzem. Zwykle uznaje się, że roczne bezskuteczne starania o dziecko mogą świadczyć o problemach z płodnością. Jednak są sytuacje, gdy diagnostyka niepłodności u kobiety jest konieczna bez względu na przedłużający się okres oczekiwania na zapłodnienie. Dotyczy to kobiet powyżej 40. roku życia, kobiet, u których występują nieregularne miesiączki lub nie występują one w ogóle, kobiet po operacji jajników, z nieprawidłowościami w obrębie macicy i jajowodów, z endometriozą, z chorobami autoimmunologicznymi, kobiet, które stosowały leki cytotoksyczne lub przeszły radioterapię w obrębie jamy brzusznej oraz w sytuacji, gdy w rodzinie pojawiały się przypadki wczesnej menopauzy lub przedwczesnej niewydolności jajników. 

Mimo starań test ciążowy co miesiąc wskazuje brak ciąży. Co wtedy zrobić? Jeśli trwa to już ponad rok, warto się przebadać! Na początek zaleca się wykonać szczegółowe badania hormonalne dla kobiet, następnie wskazane jest USG przezpochwowe oraz histerosalpingografia. Z wynikami należy się zgłosić do kliniki leczenia niepłodności na konsultację ze specjalistą oraz na dalszą diagnostykę obejmującą wyspecjalizowane testy płodności dla kobiet.

Autor wpisu: mgr farm. Katarzyna Borowiec, i-Apteka.pl Farmaceutka z niemałym już doświadczeniem. Zainteresowania: zdrowie, uroda, naturalne metody leczenia, opieka farmaceutyczna.