Badania profilaktyczne – kiedy i jakie?
02.11.2024Badania profilaktyczne to najlepszy sposób na monitorowanie stanu zdrowia oraz na wczesne wykrywanie chorób. Nie należy ich zaniedbywać, mają bowiem zbyt duże znaczenie – te proste badania potrafią uratować życie! Na czym polega skuteczna profilaktyka zdrowotna? Jakie badania warto wykonać i co ile je powtarzać?
Spis treści:
- Czym są badania profilaktyczne?
- Podstawowe badania profilaktyczne dla osób dorosłych
- Badania profilaktyczne dla kobiet
- Badania profilaktyczne dla mężczyzn
- Kto wystawia skierowanie na badania profilaktyczne?
- Jak często wykonywać badania profilaktyczne?
- Co zrobić, jeśli wyniki badań odbiegają od normy?
Czym są badania profilaktyczne?
Dbanie o zdrowie to nie tylko zdrowa dieta, regularna aktywność fizyczna oraz unikanie czynników ryzyka rozwoju schorzeń. Niezwykle ważnym elementem są także badania profilaktyczne! Czym właściwie one są? Są to inaczej badania diagnostyczne, które monitorują stan organizmu i wykrywają ewentualne nieprawidłowości.
Proste badania krwi, moczu lub kału czy też badania obrazowe jak USG są w stanie wykryć nawet niewielkie uchybienia, które mogą wskazywać na rozwój poważnych chorób. A trzeba wiedzieć, że wiele schorzeń nie pojawia się nagle, tylko rozwija po cichu, często nie dając żadnych objawów. Im wcześniej choroba zostanie wykryta, tym większe szanse na jej całkowite wyleczenie! Im później, tym pacjent ma gorsze rokowania. Z tego powodu nie można zaniedbywać profilaktyki, jest to najlepsza inwestycja w zdrowie!
Badania okresowe należy wykonywać regularnie, te najbardziej podstawowe z nich zaleca się powtarzać przynajmniej raz w roku, inne zwykle raz na 2-3 lata. Należy zwrócić przy tym uwagę, że rzadziej testy diagnostyczne muszą wykonywać młode osoby, im są starsze, tym częściej – po 50. roku większość badań należy robić raz w roku. W ten sposób można wychwycić zmiany na wczesnym etapie, zanim choroba się rozwinie.
Dodatkowo osoby znajdujące się w grupie ryzyka rozwoju konkretnych schorzeń powinny wykonywać badania przesiewowe (tzw. skrining). Takie badania wykonuje się u osób, które według różnych kryteriów są bardziej narażone na zachorowanie, np. osiągnęły określony wiek, mają obciążenia genetyczne, prowadzą określony tryb życia (np. palą, nadużywają alkoholu) lub pracują w niesprzyjających warunkach.
Podstawowe badania profilaktyczne dla osób dorosłych
Zanim przejdziemy do tego, jakie badania warto wykonać, należy jasno powiedzieć, że o zdrowie profilaktyczne powinna dbać bez wyjątku każda osoba dorosła! Badania profilaktyczne są przeznaczone nie tylko dla osób, które odczuwają jakieś objawy lub czują się gorzej, ale i dla osób, które są zdrowe i czują się świetnie. Jak już zostało wspomniane, dbanie o zdrowie to również regularne badania okresowe, w tym takie jak:
Badania krwi
Badania krwi pozwalają zdiagnozować przeróżne zaburzenia oraz choroby. Najbardziej podstawowym badaniem jest oczywiście morfologia lub morfologia z rozmazem. Polega ona na ilościowej i jakościowej ocenie elementów morfotycznych (komórek krwi) oraz ocenie specyficznych parametrów dla określonych grup krwinek. Badania krwi umożliwiają wykrycie m.in. niedokrwistości i innych zaburzeń hematologicznych, a także infekcji i stanów zapalnych (do wykrywania stanów zapalnych służy też oznaczenie OB i CRP).
Normy dla morfologii są następujące: liczba czerwonych krwinek (RBC) – u kobiet: 4-5,4mln/mm³, u mężczyzn: 4,5-6mln/mm³; stężenie hemoglobiny (HGB) – u kobiet: 12-16g/dl, u mężczyzn: 13-18g/dl; hematokryt (HCT) – u kobiet: 37-47%, u mężczyzn: 40-51%; średnia objętość krwinki (MCV): 80-95fl; średnia waga hemoglobiny w krwince (MCH): 27-32pg; średnie stężenie hemoglobiny w krwinkach (MCHC): 32-36g/dl; liczba białych krwinek (WBC): 4-10tys./mm³; liczba płytek krwi (PLT): 150-400tys./mm³.
Badania krwi mogą dotyczyć także określania poziomu konkretnych substancji, np. glukozy, kreatyniny, cholesterolu (tzw. lipidogram), hormonów tarczycy, enzymów wątrobowych (tzw. próby wątrobowe), a ponadto poziomów witamin, podstawowych pierwiastków oraz elektrolitów.
Badanie stężenia glukozy we krwi służy do oceny gospodarki węglowodanowej organizmu. Zbyt wysoki cukier w badaniu glukozy na czczo wymaga wykonania doustnego testu obciążenia glukozą (krzywa cukrowa). Przekroczenie norm stanowi podstawę do rozpoznania cukrzycy. Normy dla glukozy na czczo: prawidłowa glikemia: 70-99mg/dl (3,9-5,5mmol/l); stan przedcukrzycowy: 100-125mg/dl (5,6-6,9mmol/l); wynik powyżej 126mg/dl (7,0mmol/l) może oznaczać cukrzycę. Jeśli poziom glukozy wynosi 100mg/dl lub więcej, trzeba wykonać krzywą cukrową.
Badanie stężenia kreatyniny we krwi wykorzystuje się do oceny funkcjonowania nerek. Dodatkowo raz do roku warto też wykonywać ogólne badanie moczu. Normy dla kreatyniny we krwi: prawidłowe stężenie kreatyniny: 53-115μmol/l (0,6-1,3mg/dl). W przypadku podwyższonego wyniku zaleca się zwykle powtórzenie badania i rozszerzenie go o wskaźnik filtracji kłębuszkowej (GFR).
Lipidogram określa stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji HDL (tzw. dobry cholesterol), frakcji LDL (tzw. zły cholesterol) oraz trójglicerydów. Są to parametry wykorzystywane w diagnostyce chorób układu sercowo-naczyniowego. Normy są następujące: cholesterol całkowity: mniej niż 190mg/dl; frakcja LDL <115mg/dl (dla małego ryzyka sercowo-naczyniowego), <100mg/dl (dla umiarkowanego ryzyka sercowo-naczyniowego), <70mg/dl (dla dużego ryzyka sercowo-naczyniowego); HDL – u kobiet: ponad 45mg/dl, u mężczyzn: ponad 40mg/dl; trójglicerydy – mniej niż 150mg/dl.
Próby wątrobowe określają stężenie aminotransferazy alaninowej (ALT), aminotransferazy asparaginianowej (AST), fosfatazy alkalicznej (ALP), gamma-glutamylotranspeptydazy (GGTP), bilirubiny całkowitej, wyniki tych pomiarów pozwalają na wykrycie ewentualnych nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania wątroby. Normy dla prób wątrobowych: prawidłowe wartości – ALT: u kobiet: poniżej 35j.m/l, u mężczyzn: poniżej 45j.m/l; AST: u kobiet: 5-40U/l, u mężczyzn: 19U/l; ALP: 20-70Ul; GGTP – u kobiet: 10-66U/l, u mężczyzn: 18-70U/l; bilirubina całkowita: 5,1-20,5µmol/l (0,3-1,2mg/dl).
Badanie stężenia hormonów tarczycy polega na określeniu poziomu TSH (tyreotropina), fT3 (trijodotyronina) oraz fT4 (tyroksyna). Za niski poziom tych hormonów świadczy o niedoczynności tarczycy, a za wysoki o jej nadczynności. Normy dla hormonów tarczycy: prawidłowe wartości: TSH: 0,4-4,0mlU/l; fT3: 2,25-6pmol/l; fT4: 10-35pmol/l.
Pomiar ciśnienia tętniczego
Pomiar ciśnienia to jedno z tych badań profilaktycznych, które można wykonać samodzielnie. Na rynku dostępne są precyzyjne i proste w obsłudze ciśnieniomierze. Profilaktycznie wskazane jest badanie ciśnienia przynajmniej raz do roku, choć mając w domu ciśnieniomierz, można to robić częściej. Monitorowanie ciśnienia ważne jest w diagnostyce chorób układu sercowo-naczyniowego. Normy dla ciśnienia tętniczego krwi (nowe zmienione, obowiązujące od 2024 roku): ciśnienie niepodwyższone: poniżej 120/70mmHg; ciśnienie podwyższone – ciśnienie skurczowe: 120-139mmHg, ciśnienie rozkurczowe: 70-89mmHg; nadciśnienie: powyżej 140/90mmHg.
Badanie EKG i kontrola serca
Elektrokardiografia (EKG) to proste badanie, które mierzy elektryczną czynność serca. Służy ono do oceny pracy serca i do wykrywania ewentualnych zaburzeń jego rytmu. Badanie zwykle zaleca się wykonywać raz do roku. Dla osób w podeszłym wieku, u których ryzyko schorzeń kardiologicznych, jest wyższe, polecane jest badanie holterowskie. Polega ono na tym, że badany przez całą dobę nosi holter (monitor EKG), który stale rejestruje aktywność serca. Do oceny pracy serca stosuje się także echokardiografię (echo serca).
USG jamy brzusznej
USG jamy brzusznej to badanie, które do 50. roku życia można wykonywać profilaktycznie raz na 3-5 lat. Po 50. roku życia wskazane jest przeprowadzenie go raz na 1-2 lata. Zapewnia ono wiele informacji dotyczących kondycji narządów, które są zlokalizowane w obrębie jamy brzusznej, w tym m.in. wątroby, dróg żółciowych, nerek, trzustki.
Badania profilaktyczne dla kobiet
Wyżej wymienione badania profilaktyczne odnoszą się do obojga płci. Dodatkowo kobiety muszą zadbać o piersi i narządy rozrodcze, m.in. przynajmniej raz do roku powinny umówić na wizytę u ginekologa. Jakie są podstawowe badania dla kobiet?
Mammografia i USG piersi
Zarówno mammografia, jak i USG piersi to badania, które pozwalają na ocenę zdrowia piersi i wykrycie różnych zmian patologicznych. Badania mammograficzne wykorzystywane są jako badania przesiewowe w diagnostyce raka piersi u kobiet powyżej 45. roku życia. Każdej kobiecie między 45. a 74. rokiem życia przysługuje bezpłatna mammografia co dwa lata. USG piersi kobiety powyżej 30. roku życia powinny wykonywać raz na rok. Warto dodać, że profilaktyka zdrowotna obejmuje także comiesięczne samobadanie piersi.
Cytologia
Cytologia to badanie przesiewowe wykonywane w ramach profilaktyki raka szyjki macicy. Zaleca się, aby wykonywać ją nie rzadziej niż co 3 lata, a najlepiej co rok. Również w tym przypadku kobiety mogą skorzystać z programu NFZ i wykonać badanie bezpłatnie raz na 3 lata. Program obejmuje kobiety od 25. do 64. roku życia.
Badanie ginekologiczne i USG transwaginalne
Jak już wcześniej zostało wspomniane, każda kobieta powinna przejść badania ginekologiczne raz w roku. Podczas wizyty lekarz powinien także przeprowadzić USG transwaginalne (dopochwowe). Badanie pozwala ocenić budowę anatomiczną i strukturę narządów płciowych, w tym jajników, jajowodów i macicy, jednocześnie może wykryć ewentualne torbiele jajnika, mięśniaki macicy lub zmiany o charakterze nowotworowym.
Badania profilaktyczne dla mężczyzn
Wskazane są również specyficzne badania dla mężczyzn. Powinni je wykonywać wszyscy dorośli mężczyźni. Zalecane są dla nich następujące badania profilaktyczne:
Badanie prostaty (PSA)
W przypadku mężczyzn zalecane jest badanie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA). Podwyższone wartości PSA całkowitego mogą wskazywać na schorzenia prostaty, w tym na raka prostaty. Testy diagnostyczne PSA powinni co roku wykonywać mężczyźni powyżej 40. roku życia. Norma badania PSA całkowitego jest zależna od wieku: u mężczyzn poniżej 40. roku życia: do 1,4ng/ml, między 40. a 49. rokiem życia: do 2,5ng/ml, między 50. a 59. rokiem życia: do 3,5ng/ml, między 60. a 69. rokiem życia: do 4,5ng/ml, powyżej 70. roku życia: do 6,5ng/ml. Jeśli wynik badania PSA całkowitego wynosi 4-10ng/ml, należy wykonać dodatkowo badanie wolnej frakcji antygenu prostaty, a wynik powyżej 10ng/ml jest wskazaniem do rozszerzonej diagnostyki.
Badanie jąder
Każdy dorosły mężczyzna powinien wykonywać comiesięczne samobadanie jąder. Dodatkowo co 2-3 lata wskazane jest USG jąder i moszny – u mężczyzn po 50. roku życia można je wykonywać częściej.
Badania urologiczne
Jeśli chodzi o badania urologiczne, w tym kontrolę gruczołu krokowego za pomocą badania per rectum, to są one zwykle zalecane raz w roku. Dzięki nim można na wczesnym etapie wykryć schorzenia układu moczowo-płciowego, np. zapalenie gruczołu krokowego, raka prostaty lub raka jądra.
Kto wystawia skierowanie na badania profilaktyczne?
Osoby, dla których ważne jest zdrowie profilaktyczne, powinny się zgłosić do lekarza podstawowej opieki ochronnej, aby wystawił skierowanie na odpowiednie badania. Skierowanie może także wystawić lekarz danej specjalizacji. Ze skierowaniem testy diagnostyczne są w większości refundowane przez NFZ. Oczywiście, wszystkie badania diagnostyczne można też wykonać prywatnie. Wykonywanie regularnych badań to inwestycja w zdrowie, dlatego nie należy z nich rezygnować.
Istotna jest również profilaktyka w pracy. Profilaktyczna ochrona zdrowia pracownika obejmuje m.in. ocenę ryzyka zawodowego, zapobieganie chorobom zawodowym. Kluczowe są też badania lekarskie, na które skierowanie wystawia pracodawca. Pracownicy przyjmowani do pracy są kierowani na badania wstępne, ponadto każdy pracownik co jakiś czas musi też mieć wykonane badania okresowe. U pracowników, którzy z powodu choroby byli niezdolni do pracy przez okres dłuższy niż 30 dni, przeprowadzane są badania kontrolne.
Jak często wykonywać badania profilaktyczne?
Kalendarz badań profilaktycznych to zestawienie, kto i w jakim wieku powinien wykonywać poszczególne badania. Podstawowe badania profilaktyczne (np. morfologia, glukoza, badanie ogólne moczu) zaleca się robić przynajmniej raz w roku. Trzeba jednak pamiętać, że profilaktyka zdrowotna różni się w zależności od wieku. Zasada jest taka, że im człowiek jest starszy, tym częściej powinien wykonywać badania diagnostyczne.
Dotyczy to przede wszystkim badań, które umożliwiają wczesne wykrywanie chorób układu sercowo-naczyniowego i chorób nowotworowych – zarówno badań, które wykonuje się niezależnie od płci, jak i badań specjalistycznych typowych dla danej płci. Osoby w wieku od 20. do 40. roku życia takie badania jak lipidogram, USG jamy brzusznej, cytologia mogą wykonywać raz na kilka lat. Od 40. roku życia częstotliwość należy zwiększyć, po 50. roku życia większość z nich należy robić raz do roku. Oto, jakie badania warto wykonać, najlepiej spytać swojego lekarza!
Co zrobić, jeśli wyniki badań odbiegają od normy?
Jeśli chodzi o wymienione wyżej normy poszczególnych badań, to trzeba pamiętać, że są to wartości orientacyjne. Zwykle różnią się one w zależności od laboratorium. Obecnie standardem jest, że pacjent otrzymuje swoje wyniki wraz z obowiązującymi w danym laboratorium normami. Można więc od razu sprawdzić, czy badania wyszły nam dobre, czy nie.
Nie można jednak samodzielnie ich interpretować lub – co gorsza – diagnozować u siebie jakichś schorzeń! Wyniki zawsze trzeba interpretować w kontekście ogólnego stanu zdrowia, czynników ryzyka oraz występujących objawów. Z tego powodu należy się zawsze skonsultować z lekarzem. W przypadku złych wyników trzeba to zrobić jak najszybciej, gdyż możliwe, że konieczne będzie powtórzenie badań lub wykonanie bardziej szczegółowych testów.
Profilaktyka zdrowotna to najlepszy sposób na to, aby uniknąć poważnych konsekwencji związanych z rozwojem ciężkich chorób. Regularnie wykonywane badania profilaktyczne pozwalają monitorować stan zdrowia i umożliwiają wczesne wykrywanie chorób, dzięki czemu można szybko rozpocząć leczenie. Dla ułatwienia, aby nie pominąć żadnych testów, warto prowadzić własny kalendarz badań profilaktycznych.
