Czym są substancje czynne w lekach? Wszystko, co warto o nich wiedzieć

Substancje czynne w lekach nazywa się inaczej substancjami aktywnymi. To one odpowiadają za lecznicze działanie leków. Na rynku dostępne są różne rodzaje substancji aktywnych o zróżnicowanych właściwościach i mechanizmach działania, wykazujące szereg zastosowań. Co powinien wiedzieć każdy pacjent o substancjach czynnych zawartych w lekarstwach?

Spis treści:

• Co to jest substancja czynna w leku?
• Jakie funkcje pełnią substancje czynne w lekach?
• Jakie są najpopularniejsze substancje czynne w lekach?
• Czy substancje czynne w lekach mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami lub pokarmami?

Co to jest substancja czynna w leku?

Lek (produkt leczniczy), to preparat, który stosuje się w celach leczniczych, profilaktycznych lub diagnostycznych. Na rynku dostępne są leki jednoskładnikowe – zawierające jedną substancję czynną oraz leki złożone – zawierające dwie lub więcej substancji czynnych. Leki mogą mieć różne postaci, m.in. tabletek, kapsułek o przedłużonym uwalnianiu, proszku, roztworów, syropu, kropli, czopków, aerozolu, tym samym mogą mieć różne drogi podania, np. doustną, dożylną, domięśniową, donosową, doodbytniczą. Do czego służą substancje czynne w lekarstwach? Wykazują one działanie biologiczne, które ma zapewnić określony skutek, czyli zmienić stan pacjenta.

Warto pamiętać, że substancja czynna w lekach stanowi zaledwie niewielką część jego składu. I choć faktycznie działanie leków przede wszystkim zależy od zawartej w nich substancji czynnej, to finalnie znaczenie ma jeszcze kilka czynników. To one sprawiają, że nie każdy lek z daną substancją czynną jest taki sam, przez co nie zawsze można je traktować jako zamienniki. Na efekt terapeutyczny i skuteczność leku składa się użyta w nim substancja czynna, dawka substancji czynnej, postać leku i droga podania oraz zawarte w nim substancje pomocnicze.

Substancja pomocnicza różni się tym od substancji czynnej, że w ilości wykorzystanej w danym leku nie wywołuje żadnego działania farmakologicznego. Tzw. pozostałe składniki leków nigdy nie są przypadkowe, są dobierane w taki sposób, aby zwiększyć skuteczność działania substancji czynnej i uzyskać odpowiednią postać leku. Pełnią one funkcję m.in. wypełniacza, przeciwzbrylacza, barwnika, aromatu, dodatku smakowego, ponadto wspierają wchłanianie leku, wydłużają jego działanie, a także zabezpieczają substancję czynną przed niekorzystnym działaniem takich czynników jak np. powietrze, światło, soki żołądkowe.

Początkowo składniki leków izolowano z surowców naturalnych, z czasem rozwój chemii organicznej umożliwił syntezowanie zupełnie nowych substancji aktywnych. Obecnie w farmakologii i medycynie dysponuje się niezliczoną ilością substancji czynnych, w dodatku naukowcy stale opracowują nowe związki. Istniejące substancje czynne można podzielić np. ze względu na mechanizm działania. Niektóre składniki aktywne wykazują mechanizm fizykochemiczny (działanie substancji czynnych zależy od ich właściwości fizykochemicznych, przykładem może być m.in. cyklopropan i chloroform), inne – mechanizm receptorowy (efekt terapeutyczny następuje w wyniku łączenia się cząsteczek substancji czynnej z określonym receptorem w organizmie, niektóre substancje czynne pobudzają receptor, np. tramadol, inne go blokują, np. dichlorowodorek cetyryzyny).

Są substancje czynne, które wpływają na aktywność enzymów (ich działanie polega na bezpośrednim wpływie na aktywność enzymatyczną, tak działa np. ramipryl), hamują metabolizm komórkowy (są to antymetabolity, które pod względem chemicznym są podobne do związków naturalnie występujących w komórkach, hamują one określone etapy przemian biochemicznych, co zapewnia efekt terapeutyczny, np. metotreksat, czyli antymetabolit kwasu foliowego) lub wpływają na kanały jonowe (poprzez blokowanie bądź też otwieranie kanałów jonowych, modyfikują stężenie poszczególnych jonów w komórkach, np. lidokaina).

Substancje czynne w lekarstwach dzieli się również ze względu na siłę działania. Wyróżnia się substancje bardzo silnie działające (wykaz A), silnie działające (wykaz B), środki odurzające (wykaz N) oraz substancje psychotropowe, silnie uspokajające, nasenne lub psychostymulujące (wykaz P). Ze względu na metodę otrzymywania wyróżnia się naturalne, półsyntetyczne i syntetyczne składniki leków.

Jakie funkcje pełnią substancje czynne w lekach?

Substancja czynna w lekach może działać leczniczo, profilaktycznie, a także diagnostycznie. Oznacza to, że substancje aktywne przede wszystkim leczą określone choroby i zaburzenia bądź im zapobiegają. Substancje czynne mogą eliminować przyczyny choroby, tak działają m.in. składniki o działaniu przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym lub przeciwgrzybiczym, mogą także zmniejszać jej objawy, po to stosuje się np. substancje przeciwgorączkowe, przeciwbólowe lub neutralizujące nadmiar kwasu w żołądku. Substancje czynne w lekach mogą pełnić różne funkcje – zarówno profilaktyczne, jak i lecznicze (często w zależności od dawki). Takim składnikiem jest np. kwas acetylosalicylowy.

Kwas acetylosalicylowy jest niesteroidowym lekiem przeciwzapalnym (NLPZ), który wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, oznacza to, że skutecznie leczy takie objawy jak ból głowy, ból zęba, ból gardła, gorączka, stan zapalny, dolegliwości reumatyczne. W niskich dawkach kwas acetylosalicylowy działa zaś przeciwagregacyjnie, czyli hamuje sklejanie płytek krwi, tym samym znajduje zastosowanie w profilaktyce zatorów, zakrzepicy, zawału serca i udaru mózgu.

Jakie są najpopularniejsze substancje czynne w lekach?

Zdecydowanie najpopularniejsze są substancje czynne w lekach wskazane do doraźnego stosowania w przypadku bólu, gorączki i innych objawów przeziębienia i grypy. Jedną z najczęściej wybieranych przez pacjentów substancji aktywnych jest paracetamol (np. Apap), działa on przeciwbólowo i przeciwgorączkowo. W leczeniu bólu głowy, mięśni i stawów popularne są również niesteroidowe leki przeciwzapalne, m.in. ibuprofen, naproksen, diklofenak, ketoprofen. Leki z grupy NPLZ często wykorzystywane są też do stosowania w łagodzeniu bólu i obrzęku gardła – salicylan choliny (np. Cholinex) oraz w nawracających infekcjach okolic intymnych u kobiet – benzydamina (Tantum Rosa).

Wśród leków, które sprzedają się najlepiej, są także leki przeciwalergiczne, m.in. dichlorowodorek cetyryzyny (np. Zyrtec UCB). Ponadto w aptekach zainteresowaniem cieszą się leki stosowane w profilaktyce różnych schorzeń i infekcji. W sezonie grypowym są to głównie witaminy (np. preparaty z witaminą D). Osoby w starszym wieku, głównie kobiety w okresie menopauzy, sięgają często po węglan wapnia (np. Calperos), który wskazany jest w profilaktyce osteoporozy.

Czy substancje czynne w lekach mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami lub pokarmami?

Niestety, substancja czynna w lekach może wchodzić w interakcje z innymi substancjami czynnymi, a także z różnymi pokarmami i napojami, w tym z alkoholem. Niektóre substancje czynne mogą nasilać lub zmniejszać działanie innych leków. Dodatkowo może dochodzić między nimi do reakcji, w efekcie czego mogą działać toksycznie na organizm i zwiększać ryzyko wystąpienia poważnych objawów niepożądanych.

Jedzenie natomiast może spowalniać wchłanianie substancji aktywnych, tym samym opóźniać terapeutyczne działanie leków. Choć trzeba zaznaczyć, że leki, które wykazują drażniący wpływ na przewód pokarmowy, trzeba przyjmować podczas posiłku! Ponadto pewne składniki pokarmów mogą wchodzić w interakcje z lekami, np. flawonoidy znajdujące się w grejpfrucie i soku grejpfrutowym zaburzają metabolizm wielu substancji czynnych, wapń zawarty np. w nabiale obniża przyswajanie niektórych antybiotyków, a błonnik utrudnia wchłanianie trójpierścieniowych leków antydepresyjnych.

Wiedza na temat substancji czynnych w lekach jest szczególnie ważna dla osób, które stosują leki dostępne bez recepty (np. przeciwbólowe, przeciwgorączkowe) oraz dla osób, które stosują jednocześnie wiele leków. Jest to istotne, m.in. dlatego, że ta sama substancja czynna może być dostępna pod różnymi nazwami handlowymi. Umiejętność czytania składu leków pozwoli więc uniknąć dublowania określonych składników i uniknąć przedawkowania. Na koniec należy też przypomnieć, że zawsze przed użyciem jakiegokolwiek leku należy przeczytać ulotkę dołączoną do opakowania, a w razie jakichkolwiek wątpliwości należy się skonsultować z lekarzem lub farmaceutą.

Autor wpisu: Ewa Krulicka, i-Apteka.pl Blogerka z wieloletnim doświadczeniem, z wykształcenia magister kulturoznawstwa. Redaktor bloga jestemmama.pl. Zainteresowania: zdrowie, uroda, naturalne metody leczenia.