Kortyzol. Czym jest hormon stresu, kiedy go badać i jakie są jego normy?

Kortyzol, czyli hormon stresu, kojarzy się głównie z tym, że w sytuacjach trudnych emocjonalnie lub fizycznie kora nadnerczy zwiększa jego produkcję, aby organizm mógł poradzić sobie ze stresorem. Hormon ten pełni ponadto wiele innych funkcji, wpływa m.in. na gospodarkę białkową, tłuszczową i wodno-elektrolitową. Kortyzol jest niezwykle ważny dla prawidłowej pracy organizmu, natomiast jego nadmiar lub niedobór może wywoływać niepożądane objawy. Jak i kiedy badać kortyzol?

Spis treści:

• Co to jest kortyzol?
• Jakie funkcje pełni kortyzol w organizmie?
• Kiedy warto zbadać poziom kortyzolu i jak to zrobić?
• Jak przygotować się do badania poziomu kortyzolu?
• Jakie są normy kortyzolu?
• Jak zmniejszyć poziom kortyzolu?
• Jak zwiększyć poziom kortyzolu?

Co to jest kortyzol?

Kortyzol jest organicznym związkiem chemicznym nazywanym hormonem stresu. Jest to hormon steroidowy produkowany w warstwie pasmowatej kory nadnerczy. Poziom kortyzolu w organizmie kontrolowany jest przez hormon adrenokortykotropowy (ACTH), który jest wydzielany przez przysadkę mózgową. Charakterystyczne jest to, że stężenie hormonu stresu w warunkach fizjologicznych jest zmienne. Najwyższy poziom notuje się rano, natomiast najniższy – o północy. Niezależnie od rytmu dobowego poziom kortyzolu wzrasta wskutek spożycia posiłku, stresu i wysiłku fizycznego.

Kortyzol zalicza się do tzw. hormonów „walcz lub uciekaj”, jest bowiem wydzielany w znacznych ilościach w sytuacjach stresowych – w sytuacjach zagrożenia życia, w przypadku stresu psychicznego i fizycznego. Wysoki poziom kortyzolu pobudza i mobilizuje organizm, prowadzi do zwiększenia stężenia glukozy we krwi, dzięki czemu organizm dostaje potrzebny mu solidny zastrzyk energii. Dodatkowo wzrost stężenia kortyzolu przyczynia się do wzmocnienia działania adrenaliny i noradrenaliny. Wszystko to pozwala lepiej radzić sobie z zagrożeniem.

Jakie funkcje pełni kortyzol w organizmie?

Kortyzol jest niezwykle istotny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz utrzymania równowagi emocjonalnej i dobrego nastroju. Co robi kortyzol? Wpływa między innymi na gospodarkę białkową poprzez nasilenie rozpadu białek, ponadto zwiększa rozpad trójglicerydów oraz inicjuje glukoneogenezę i glikogenolizę w wątrobie, przyczynia się do zatrzymywania soli w organizmie, dzięki czemu zwiększa wydalanie potasu. Co więcej, hormon stresu zwiększa ciśnienie tętnicze krwi i częstotliwość skurczu serca oraz zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Dodatkowo właściwości przeciwzapalne i immunosupresyjne kortyzolu powodują, że jest on kluczowy dla właściwego funkcjonowania układu odpornościowego. Warto wiedzieć, że zbyt niski lub podwyższony kortyzol nie jest korzystny dla organizmu, w dodatku może być sygnałem poważnych zaburzeń i chorób.

Jak wyglądają objawy nadmiaru kortyzolu? Jest to m.in. spadek nastroju i sił witalnych, bezsenność, stany depresyjne, zwiększony apetyt i nadmierne odkładanie się tkanki tłuszczowej, otyłość, związane z obniżoną odpornością częste infekcje bakteryjne i wirusowe, zaburzone libido u kobiet i mężczyzn, nadciśnienie tętnicze, zwiększone pragnienie i częstsze oddawanie moczu, zwiększone stężenie glukozy we krwi. Podwyższony kortyzol u kobiet może się przejawiać nieregularnymi miesiączkami. Dodatkowo wysoki kortyzol może wywołać objawy typowe dla zespołu Cushinga (odkładanie się tkanki tłuszczowej w górnych partiach ciała, w tym na twarzy, czyli tzw. twarz „księżyc w pełni” i karku tzw. bawoli kark, ścieńczenie i uwrażliwienie skóry, trądzik, czerwono-fioletowe rozstępy głównie na brzuchu i biodrach, zanik tkanki mięśniowej). Co podnosi kortyzol? Najczęściej przyczyną podwyższonego poziomu kortyzolu jest przewlekły stres, długotrwały wysiłek fizyczny, niedobory snu, niezdrowy tryb życia. Ponadto do takiego stanu prowadzą nowotwory, np. gruczolak przysadki, rak płuc lub tarczycy, guz nadnerczy, nadczynność tarczycy i długotrwałe stosowanie kortykosteroidów.

Natomiast gdy poziom kortyzolu jest zbyt niski, można zaobserwować obniżoną tolerancję na stres, osłabienie, ciągłe zmęczenie, uczucie niemocy, obniżone ciśnienie krwi, sporadyczne omdlenia, niską tolerancję wysiłku fizycznego, osłabienie mięśni, zwiększoną chęć na słone jedzenie, częste biegunki, utratę masy ciała. Niskie stężenie kortyzolu może być spowodowane np. pierwotną niedoczynnością kory nadnerczy, czyli chorobą Addisona, wrodzonym przerostem nadnerczy, niedoczynnością przysadki mózgowej lub podwzgórza.

Kiedy warto zbadać poziom kortyzolu i jak to zrobić?

Kiedy badać kortyzol? Zwykle lekarz wydaje skierowanie, gdy podejrzewa u pacjenta m.in. zespół Cushinga, niedoczynnoś
nadnerczy, nowotwory nadnerczy, a także nowotwory jajnika lub jądra. Jak zbadać kortyzol? Badanie można wykonać z surowicy krwi lub z moczu. Do badania z surowicy pobiera się krew z żyły łokciowej. W tym celu należy zgłosić się do laboratorium rano (najlepiej między godziną 6 a 9). Przy podejrzeniu choroby Cushinga wymagane jest pobranie krwi kilka razy dziennie – zazwyczaj rano, po południu i późnym wieczorem lub w nocy. Najczęściej w takiej sytuacji niezbędna jest krótka hospitalizacja.

Badanie z moczu wykonuje się, gdy konieczne jest oznaczenie całkowitego stężenia wolnego kortyzolu (niezwiązanego z białkami). W tym celu niezbędna jest dobowa zbiórka moczu, mocz zbiera się do specjalnego pojemnika i dostarcza do laboratorium. Oznaczenie poziomu hormonu stresu z moczu wykonuje się wyłącznie w diagnostyce hiperkortyzolemii (stan zwiększonego wydzielania kortyzolu). Ponadto w niektórych laboratoriach przeprowadzane są badania kortyzolu ze śliny, niestety są bardzo drogie, mogą kosztować około 300-500zł. Dla porównania cena badania z krwi lub moczu to 30-80zł.

Jak przygotować się do badania poziomu kortyzolu?

Lekarz na podstawie wywiadu i objawów zleca, jak zbadać kortyzol, czy oznaczyć jego poziom z krwi, czy też z moczu. Badanie z krwi wykonuje się rano, na czczo (8-12 godzin po ostatnim posiłku) po przespanej nocy. Kilka dni przed pobraniem krwi należy unikać dużego wysiłku i stresu, czyli czynników, które mogłyby zafałszować wynik. Na 3 dni przed badaniem należy też zrezygnować z alkoholu. Osoby przewlekle stosujące leki powinny skonsultować się z lekarzem, gdyż konieczne może być ich odstawienie. Jeśli chodzi o badanie z moczu, na tydzień przed dobową zbiórką moczu należy przerwać stosowanie leków steroidowych.

Jakie są normy kortyzolu?

Norma kortyzolu w surowicy różni się w zależności od pory dnia. W godzinach porannych norma kortyzolu wynosi 5-25µg/dl, w godzinach południowych – 4-20µg/dl, o północy – 0-5µg/dl. Norma kortyzolu w moczu waha się od 80 do 120µg w ciągu doby. Należy jednak pamiętać, że interpretując wyniki badania, lekarz bierze pod uwagę nie tylko uzyskane wartości, ale i inne czynniki osobnicze.

Jak zmniejszyć poziom kortyzolu?

Istnieje kilka metod, jak zmniejszyć kortyzol. Osoby, które narażone są na przewlekły stres, powinny przede wszystkim stosować techniki relaksacyjne. W zależności od preferencji można wypróbować medytację, aromaterapię lub znaleźć hobby, które odpręża, np. ogrodnictwo. Bardzo ważny w walce ze stresem jest zdrowy sen, kontakt z naturą oraz umiarkowana aktywność fizyczna, np. joga, pływanie, spacery. Regularny i dostosowany do indywidualnych możliwości wysiłek wspomaga wytwarzanie endorfin, czyli hormonów szczęścia. Dobrym sposobem na to, jak zbić kortyzol, są również ziołowe tabletki na uspokojenie m.in. z melisą, żeń-szeniem, ashwagandhą, różeńcem górskim i korzeniem lukrecji.

Zróżnicowana i zbilansowana dieta to kolejny sposób na to, jak obniżyć kortyzol i zredukować stres. W codziennym menu nie powinno zabraknąć produktów bogatych w nienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy z grupy B i antyoksydanty (np. zielona herbata, oliwa z oliwek, orzechy włoskie, migdały, kakao, gorzka czekolada, banany, jogurty naturalne). Konieczne jest ograniczenie cukru i tłuszczów trans oraz prawidłowe nawodnienie organizmu. Równocześnie można wprowadzić suplementację, sprawdzą się zwłaszcza preparaty z fosfatydyloseryną lub aminokwasami rozgałęzionymi (BCAA), a także witaminą C. Warto także uzupełniać codzienną dietę w takie składniki jak magnez, potas i witamina D.

Jak zwiększyć poziom kortyzolu?

O ile wysoki kortyzol wymaga działań relaksujących i wyciszających, tak w przypadku niskiego stężenia hormonu stresu trzeba zadbać o aktywności, które zapewnią dreszczyk emocji. Polecany jest intensywny wysiłek fizyczny, a najbardziej sporty ekstremalne. Poziom kortyzolu można też podnieść, pijąc kawę. Ze względu na fakt, że mniejsze wydzielanie kortyzolu może być spowodowane poważnymi schorzeniami, w celu podniesienia stężenia hormonu stresu konieczne może być wprowadzenie specjalistycznego leczenia.

Obecnie dużym problemem wielu osób jest podwyższony poziom kortyzolu, co zwykle ma związek z niezdrowym trybem życia i ciągłą ekspozycją na silny stres. By zadbać o swoje zdrowie psychiczne i fizyczne, warto wiedzieć, jak zbić kortyzol. Trzeba zdrowo się odżywiać, uprawiać umiarkowaną aktywność fizyczną i znaleźć zajęcie, które będzie odskocznią od codziennego stresu i napięcia.

Autor wpisu: Ewa Krulicka, i-Apteka.pl Blogerka z wieloletnim doświadczeniem, z wykształcenia magister kulturoznawstwa. Redaktor bloga jestemmama.pl. Zainteresowania: zdrowie, uroda, naturalne metody leczenia.