Malaria – przyczyny, objawy i leczenie
26.09.2024Malaria (zimnica, febra) jest pasożytniczą chorobą tropikalną, którą przenoszą komary zarażone pierwotniakami Plasmodium. Szczególnie groźna jest ona dla kobiet w ciąży oraz dla małych dzieci. Zimnica może się objawiać wysoką gorączką, osłabieniem, bólami głowy i mięśni. Jeśli malaria zostanie późno zdiagnozowana lub będzie leczona niewłaściwie, stanowi zagrożenie dla życia. Jak wygląda leczenie malarii? Czy można zapobiegać zakażeniu?
Spis treści:
- Co to jest malaria?
- Przyczyny malarii
- Objawy malarii
- Diagnozowanie malarii
- Leczenie malarii
- Środki ochrony przed ukłuciami komarów
- Malaria w Polsce i Europie
Co to jest malaria?
Choroby tropikalne wywoływane są nie tylko przez bakterie i wirusy, ale i przez pasożyty. Do tych drugich zaliczana jest malaria, której inną nazwą jest zimnica lub febra. Co wywołuje malarię? Zimnica wywoływana jest przez pierwotniaki z rodzaju Plasmodium, czyli zarodźce malarii (Plasmodium vivax, Plasmodium falciparum, Plasmodium malariae, Plasmodium ovale, Plasmodium knowlesi). Pierwotniaki są przenoszone przez samice komara z rodzaju Anopheles (komary widliszki).
Szacuje się, że aż 90% wszystkich przypadków zimnicy występuje w Afryce – przede wszystkim na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. W mniejszym stopniu na zachorowanie na malarię narażona jest ludność zamieszkująca obszary Ameryki Środkowej i Południowej, Azji Południowo-Wschodniej, a także wyspy pacyficzne. Malaria groźna jest zarówno dla osób zamieszkujących te tereny, jak i dla osób, które wybierają się w te rejony. Należy też dodać, że jest główną przyczyną śmierci wśród turystów podróżujących do krajów o klimacie tropikalnym i subtropikalnym.
Według dostępnych danych rocznie na malarię choruje około 200 milionów ludzi, z czego umiera około 600 tysięcy – niestety głównie są to dzieci do 5. roku życia zamieszkujące kraje Afryki Subsaharyjskiej. Zimnica może przebiegać łagodnie lub ciężko, przy czym ciężka postać choroby zwykle dotyczy niemowląt, małych dzieci i kobiet w ciąży, a ponadto turystów pochodzących z innych stref klimatycznych, u nich bowiem nie zostały wykształcone mechanizmy częściowej odporności przeciwko febrze. Należy dodać, że w przypadku kobiet w ciąży malaria wiąże się także z dużym ryzykiem porodu przedwczesnego, poronienia oraz małej masy urodzeniowej noworodka i śmierci noworodka w okresie okołoporodowym.
Przyczyny malarii
Jako przyczyny malarii wymienia się pierwotniaki z rodzaju Plasmodium, czyli zarodźce malarii. Jak człowiek może się zarazić zimnicą? Dochodzi do tego w wyniku ugryzienia komara widliszka (komara z rodzaju Anopheles), który jest nosicielem zarodźca malarii. Za zachorowanie na malarię u ludzi odpowiada aż pięć gatunków tych pasożytów. Najgroźniejszy jest zarodziec sierpowaty (Plasmodium falciparum), który wywołuje malarię tropikalną i to on odpowiada za większość zgonów wśród osób zakażonych. Ciężki przebieg choroby powodowany jest też przez zarodźca małpiego (Plasmodium knowlesi), który jeszcze do niedawna wywoływał zakażenia tylko u makaków, obecnie powoduje infekcje także u ludzi.
Objawy malarii
To, jak ciężki przebieg będzie miała choroba oraz to, jakie objawy malarii wystąpią, zależy od kilku czynników, m.in. od gatunku pierwotniaka oraz od odsetka zarażonych erytrocytów. Jako najbardziej typowy objaw wskazuje się wysoką gorączkę. Ma ona charakter falowy, epizody gorączki powtarzają się, gdy dochodzi do rozpadu zakażonych czerwonych krwinek i uwolnienia pasożytów do krwiobiegu. Zakażenie pierwotniakiem Plasmodium knowlesi objawia się epizodami gorączki powtarzającymi się co 24 godziny, Plasmodium ovale i Plasmodium vivax – co 48 godzin, Plasmodium malariae – co 72 godziny. Jedynie w przypadku zakażenia Plasmodium falciparum gorączka jest ciągła lub nieregularna.
Okres wylęgania trwa od 7 do 35 dni od momentu zakażenia, czas ten zależy od gatunku pierwotniaka. W trakcie inkubacji chory nie odczuwa żadnych dolegliwości mogących zapowiadać chorobę. Następnie po tym czasie pojawiają się objawy malarii. Trzeba jednak wspomnieć o dwóch kwestiach. Po pierwsze od zakażenia do pojawienia się objawów może czasem upłynąć nawet kilka miesięcy. Po drugie zdarza się, że malaria ma bezobjawowy przebieg (głównie u mieszkańców rejonów endemicznego występowania malarii, którzy narażeni są na wielokrotne zachorowania, przez co wytwarzają częściową odporność)!
Epizody gorączki w przebiegu malarii trwają kilka godzin, poprzedzone są dreszczami i uczuciem zimna, po których temperatura ciała szybko wzrasta powyżej 40st. C. Gorączce towarzyszy suchość skóry i błon śluzowych, bóle brzucha, zaburzenia świadomości, a nawet śpiączka. Objawy malarii mogą również obejmować ból głowy, ból mięśni, ogólne osłabienie, złe samopoczucie, nudności, wymioty, biegunkę, powiększenie śledziony i wątroby oraz żółtaczkę.
Najcięższy przebieg i wysoką śmiertelność – do 20% ma malaria tropikalna wywoływana przez Plasmodium falciparum. Ryzyko zgonu w jej przebiegu jest związane z wystąpieniem ciężkiej niedokrwistości, ogniskowego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (malaria mózgowa), skazy krwotocznej małopłytkowej i zespołu wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, ostrej niewydolności krążeniowo-oddechowej, ostrej niewydolności nerek, wstrząsu, kwasicy, a także niedotlenienia i zespołu niewydolności wielonarządowej. Ciężka postać malarii każdorazowo wymaga hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii!
Diagnozowanie malarii
Malarię należy podejrzewać u osób, u których pojawiają się objawy wskazujące na zakażenie (głównie gorączka), a dodatkowo w wywiadzie wyszło, że pacjent w ciągu ostatnich trzech miesięcy podróżował na tereny endemicznego występowania zimnicy. Aby potwierdzić zakażenie, konieczne jest wykonanie określonych badań. W diagnostyce malarii stosuje się badania mikroskopowe rozmazu krwi obwodowej w kierunku obecności form zarodźców w komórkach erytrocytów (przeprowadza się rozmaz metodą grubej kropli i cienkiego rozmazu), które umożliwiają wykrycie i ocenę ilościową form pierwotniaka oraz identyfikację jego gatunku.
Czasem wykonuje się również szybkie testy kasetkowe (immunochromatograficzne), badania molekularne (PCR) o wysokiej czułości, badania na obecność swoistych przeciwciał, które służą do diagnostyki przebytego zakażenia, a także morfologię krwi obwodowej, w wynikach której obserwuje się niedokrwistość i małopłytkowość, podwyższony poziom bilirubiny i enzymów wątrobowych AST i ALT.
Leczenie malarii
Leczenie malarii zależy od stanu chorego, przebiegu choroby, gatunku odpowiedzialnego za zakażenie, jak również od dostępności leków w danym kraju. Standardem jest podawanie leków przeciwmalarycznych. Zgodnie z zaleceniami WHO leczenie malarii powinno się odbywać z użyciem kombinacji kilku leków, tzw. ACT (z ang. artemisinin-based combination therapies). Zwykle podaje się je doustnie lub dożylnie.
W przypadku ciężkiego przebiegu niezbędne jest leczenie wspomagające. Stosuje się m.in. kroplówki nawadniające, leki przeciwgorączkowe i leki przeciwdrgawkowe. Ponadto konieczne jest przetaczanie preparatów krwiopochodnych, wyrównywanie zaburzeń pracy nerek czy wspomaganie oddychania. Czasem choremu podaje się preparaty zwalczające tzw. uśpione formy pasożytów, co pozwala zapobiegać nawrotom choroby w przyszłości. Formy przetrwalnikowe wytwarza zarodziec ruchliwy (Plasmodium vivax) i zarodziec owalny (Plasmodium ovale). Pozostają one w wątrobie i po kilku miesiącach, a nawet po kilku latach mogą spowodować reaktywację zakażenia.
Febrę można całkowicie wyleczyć, jednakże odpowiednie leczenie musi zostać podjęte szybko. Niestety około 20% przypadków ciężkiego przebiegu malarii tropikalnej kończy się śmiercią nawet wtedy, gdy podjęto intensywne leczenie! Trzeba też dodać, że w rzadkich przypadkach po wyleczeniu chory zmaga się z trwałymi powikłaniami, np. zaburzeniami pamięci lub zaburzeniami nastroju.
Środki ochrony przed ukłuciami komarów
Dzięki temu, że wiadomo, co wywołuje malarię, wypracowano skuteczne działania profilaktyczne. Przede wszystkim kluczowa jest chemioprofilaktyka malarii. U osób, które planują podróż na tereny występowania zimnicy, stosuje się specjalistyczne leki przeciwmalaryczne. Przed wyjazdem należy się skonsultować z lekarzem, aby dobrał odpowiedni preparat. Leki te stosuje się przed wyjazdem, w trakcie pobytu oraz do 4 tygodni po opuszczeniu regionu, w którym występuje ryzyko zakażenia. Szacuje się, że prawidłowo dobrana i właściwie stosowana chemioprofilaktyka zapewnia skuteczność na poziomie 90-95%.
W kwestii „malaria a podróże” to nie wszystko, co można zrobić. Podczas pobytu w krajach endemicznego występowania febry podstawą jest ochrona przed ugryzieniami komarów! Ważne jest więc, aby wybrać skuteczny spray odstraszający komary. Należy też podjąć dodatkowe środki – trzeba zabezpieczyć miejsce do spania (należy korzystać z klimatyzacji – nie powinno się otwierać okien, a przed otwarciem należy się upewnić, że są zabezpieczone siatkami ochronnymi, łóżko powinno być osłonięte moskitierą) oraz zakładać ubrania, które zasłaniają jak najwięcej skóry – odzież również zaleca się spryskiwać repelentami. Bardzo istotne jest to, aby unikać przebywania na zewnątrz od zmierzchu do świtu, wtedy bowiem komary są najaktywniejsze.
Jakie preparaty na komary są zalecane? Zdecydowanie trzeba sięgać po środki z silnymi substancjami odstraszającymi jak DEET (30-50%), ikarydyna (20%), IR3535. Podczas aplikacji należy zawsze przestrzegać zaleceń producenta! Dodatkowo trzeba zwrócić uwagę na to, że niektóre preparaty można stosować tylko u dorosłych, więc, jeśli podróżujemy z dziećmi, trzeba koniecznie zabrać ze sobą odpowiedni płyn na komary dla dzieci.
Czy dostępne jest szczepienie na malarię? Nie, niestety nie ma szczepionki przeciwko malarii dla każdego. Opracowano jedynie preparat dla dzieci, które mieszkają na terenach występowania zimnicy. Wprawdzie skuteczność tej szczepionki nie jest najwyższa, mimo to WHO wydało zalecenie do jej stosowania, gdyż biorąc pod uwagę wysoką śmiertelność malarii wśród dzieci, każda dodatkowa ochrona może uratować życie.
Malaria w Polsce i Europie
Czy malaria jest zaraźliwa? Nie, w zasadzie to nie można się nią zarazić od chorego, wyjątek stanowi przetaczanie krwi od chorego, w której znajdują się formy Plasmodium, a także zakażenie płodu drogą wertykalną. Są to jednak rzadkie przypadki. Zachorowanie na malarię możliwe jest przede wszystkim wtedy, gdy przebywamy na terenach, gdzie żyją komary z rodzaju Anopheles. Czy to znaczy, że malaria w Polsce i w innych krajach europejskich nie występuje? W Polsce rocznie diagnozuje się około 20-30 przypadków malarii, w całej Europie kilka tysięcy. Zwykle są to zakażenia zaimportowane z rejonów endemicznego występowania choroby, pojedyncze z nich to przypadki tzw. malarii portowej lub lotniskowej wywołane przez komary, które dostały się do środka transportu.
Malaria jest poważną chorobą pasożytniczą, która może spowodować śmierć. Na szczęście wcześnie zdiagnozowana i odpowiednio leczona da się całkowicie wyleczyć. No właśnie, kluczowe jest wczesne rozpoznanie, dlatego każda osoba, która przebywa lub przebywała na terenach endemicznego występowania febry, musi reagować na wszelkie objawy, nawet jeśli przypominają tylko lekką grypę lub przeziębienie! Gdy się pojawią, trzeba się natychmiast zgłosić do lekarza, najlepiej od razu do lekarza medycyny tropikalnej. Im później diagnoza zostanie postawiona, tym gorsze są rokowania!
