Pneumokoki – czym są i jak się przed nimi chronić?
28.02.2025Pneumokoki, czyli dwoinki zapalenia płuc są bakteriami odpowiedzialnymi za szereg mniej i bardziej poważnych infekcji, które są szczególnie groźne dla dzieci oraz seniorów. Jakie choroby wywołują pneumokoki? W jaki sposób się objawiają? Jak można je leczyć? Co trzeba wiedzieć o szczepieniach ochronnych przeciwko pneumokokom?
Spis treści:
- Czym są pneumokoki?
- Choroby wywoływane przez pneumokoki
- Szczepienia przeciwko pneumokokom
- Objawy zakażenia pneumokokowego
- Leczenie zakażeń pneumokokowych
Czym są pneumokoki?
Pneumokoki zwane są także dwoinkami zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae). Nazwa dwoinka zapalenia płuc odnosi się do tego, że zwykle bakterie te występują w parach. Pneumokoki zazwyczaj zasiedlają gardło i jamę nosową. Są to bardzo rozpowszechnione patogeny – każdego roku na całym świecie diagnozuje się nawet kilkanaście milionów zachorowań i prawie milion zgonów wśród dzieci poniżej 5. roku życia.
Pneumokoki mogą wywoływać wiele chorób, nie tylko zapalenie płuc, ale i m.in. zapalenie zatok, zapalenie ucha środkowego, a nawet sepsę. Uważa się, że patogeny te są najgroźniejsze dla dzieci poniżej 2. roku życia oraz dla osób starszych. Najwięcej infekcji pneumokokowych notuje się w okresie jesienno-zimowym. Ma to związek z tym, że wtedy odporność organizmu zwykle jest osłabiona, ponadto jesienią i zimą rośnie liczba zakażeń wirusowych, a one predysponują do rozwoju wtórnych zakażeń bakteryjnych.
Charakterystyka bakterii
Co to pneumokoki? Są to bakterie Gram-dodatnie zaliczane do paciorkowców. Mają kulisty kształt, charakterystycznym elementem ich budowy jest polisacharydowa otoczka. Pełni ona ważne funkcje, np. determinuje cechy zjadliwości bakterii. Otoczka pomaga też bakteriom unikać zabezpieczeń układu odpornościowego. Skład otoczki stanowi kryterium rozróżniające poszczególne serotypy patogenów. Do tej pory wyodrębniono ponad 90 serotypów, przy czym tylko kilkanaście z nich wywołuje ciężkie infekcje u ludzi.
Bakterie Streptococcus pneumoniae potrafią skutecznie ukrywać się przed układem odpornościowym, dlatego w ich przypadku typowe jest bezobjawowe nosicielstwo. Nawet u 60% dzieci w wieku przedszkolnym wykrywa się pneumokoki w nosie i gardle. W przypadku osób dorosłych odsetek ten jest niższy, wynosi około 20-30% osób. Mimo obecności tych bakterii u nosiciela nie występują żadne objawy, jednakże w wyniku nagłego spadku odporności może rozwinąć się u niego infekcja. Trzeba też wiedzieć, że nosiciele mogą zarażać innych!
Mówiąc o dwoinkach zapalenia płuc, trzeba jeszcze poruszyć kwestię pneumokoki a meningokoki (dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych). Są to dwie różne bakterie, które łączy to, że mogą wywoływać ciężkie choroby, stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka, przede wszystkim groźne są dla dzieci i osób z obniżoną odpornością! Wprawdzie w Polsce zakażenia meningokokowe zdarzają się rzadziej niż infekcje pneumokokowe, mimo to zaleca się zaszczepić dzieci także przeciwko meningokokom.
Drogi zakażenia
Są różne drogi zakażenia. Do transmisji może dochodzić przez bezpośredni kontakt z osobą chorobą oraz z bezobjawowym nosicielem – dlatego też tak łatwo patogeny przenoszą się wśród dzieci w żłobkach, przedszkolach i szkołach oraz w innych skupiskach ludzkich. Ponadto do zakażeń dochodzi drogą kropelkową, bakterie unoszą się wraz z cząsteczkami śliny i śluzu, które znajdują się w powietrzu, gdy osoby zakażone mówią, kichają i kaszlą. Bakterie mogą przenosić się nawet na odległość jednego metra, mogą się też osadzać na różnych powierzchniach i na zabawkach.
Grupy wysokiego ryzyka
Wiadomo już, co to są pneumokoki, warto więc powiedzieć, dla kogo są najgroźniejsze. Jako grupę wysokiego ryzyka ciężkiego przebiegu zakażenia pneumokokami wskazuje się dzieci przedwcześnie urodzone, dzieci od 2. miesiąca do 5. roku życia, osoby powyżej 65. roku życia. Ponadto według statystyk wśród dzieci do 2. roku życia notuje się najwięcej zgonów związanych z powikłaniami po chorobie wywołanej przez pneumokoki.
Na ciężkie zakażenia narażone są także osoby z zaburzeniami i niedoborami odporności, osoby z chorobami przewlekłymi, np. chorobami nerek, płuc i serca, chorobami neurologicznymi, cukrzycą i chorobami nowotworowymi oraz osoby z nieprawidłowo funkcjonującą śledzioną lub z wyciętą śledzioną i osoby z implantem ślimakowym.
Choroby wywoływane przez pneumokoki
Zarażenie pneumokokami nie oznacza wcale, że rozwinie się pełnoobjawowa choroba. Zależy to m.in. od zjadliwości danego patogenu, jak również od stanu układu odpornościowego. Pneumokoki są głównie utożsamiane z zapaleniem płuc, jednak nie jest to jedyna choroba, którą mogą wywoływać. Najcięższa w przebiegu i stanowiąca zagrożenie dla życia jest inwazyjna choroba pneumokokowa objawiająca się m.in. jako zapalenie płuc z bakteriemią, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i posocznica (sepsa).
Zapalenie płuc
Pneumokokowe zapalenie płuc to około 30-50% wszystkich przypadków pozaszpitalnego zapalenia płuc. Gdy infekcja obejmuje wyłącznie płuca, to mówimy o nieinwazyjnej postaci, której przebieg jest stosunkowo łagodny. Inwazyjne zapalenie płuc z bakteriemią, czyli obecnością bakterii w krwiobiegu, jest dużo cięższe, w dodatku może przekształcić się w sepsę.
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych dochodzi w sytuacji, gdy pneumokoki dostają się do krwi i docierają do mózgu. Przebieg tej infekcji jest bardzo ciężki, w większości przypadków prowadzi do trwałych powikłań neurologicznych.
Sepsa i inne powikłania
Wraz z rozprzestrzenianiem się bakterii w organizmie rośnie ryzyko rozwoju sepsy, czyli posocznicy. Inwazyjna choroba pneumokokowa może również przybierać postać zapalenia kości i szpiku, septycznego zapalenia stawów, zapalenia wsierdzia i zapalenia otrzewnej. Gdy infekcja opanuje różne struktury i narządy wewnętrzne, może dojść do ich trwałego uszkodzenia lub do śmierci chorego.
Do powikłań inwazyjnych zakażeń pneumokokowych zalicza się m.in. niedosłuch, głuchotę, padaczkę, drgawki, ropniaka opłucnej, niewydolność oddechowo-krążeniową, porażenie nerwów czaszkowych, deficyty neurologiczne, zaburzenia widzenia, ślepotę, zaburzenia mowy, zaburzenia zachowania, zaburzenia chodzenia, zaburzenia koordynacji ruchowej.
Zakażenia o łagodniejszym przebiegu
Ponadto pneumokoki mogą wywoływać infekcje o łagodniejszym przebiegu, choć jasno trzeba powiedzieć, że w niektórych przypadkach nawet one prowadzą do ciężkich powikłań. Zalicza się do nich m.in. zapalenie gardła, zapalenie oskrzeli, zapalenie spojówek, zapalenie zatok (nieleczone lub źle leczone może doprowadzić do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet sepsy), zapalenie ucha środkowego (pneumokokowe zapalenie ucha środkowego zwykle rozwija się po przebytej infekcji wirusowej, może mieć bardzo poważne konsekwencje w postaci trwałej głuchoty).
Szczepienia przeciwko pneumokokom
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zakażeniom pneumokokowym jest szczepionka na pneumokoki! Dostępne na rynku preparaty są bezpieczne i skuteczne, chronią także przed zakażeniami spowodowanymi przez lekooporne szczepy. Kiedy należy wykonać szczepienie na pneumokoki?
Rodzaje dostępnych szczepionek
W Polsce dostępne są dwa rodzaje szczepionki na pneumokoki – polisacharydowe skoniugowane i polisacharydowe nieskoniugowane, do wyboru są cztery typy preparatów. Szczepionka skoniugowana 10-walentna to preparat zawierający antygeny serotypów: 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F. Szczepionka skoniugowana 13-walentna zawiera natomiast antygeny serotypów: 1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19A, 19F, 23F.
Szczepionka skoniugowana 20-walentna to preparat przeznaczony dla osób dorosłych, zawiera oczyszczone polisacharydy otoczkowe serotypów: 1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 8, 9V, 10A, 11A, 12F, 14, 15B, 18C, 19A, 19F, 22F, 23F, 33F. Szczepionka polisacharydowa 23-walentna to szczepionka zawierająca oczyszczone polisacharydy otoczkowe serotypów: 1, 2, 3, 4, 5, 6B, 7F, 8, 9N, 9V, 10A, 11A, 12F, 14, 15B, 17F, 18C, 19F, 19A, 20, 22F, 23F, 33F.
Jak widać, główną różnicą między preparatami jest to, przed iloma serotypami bakterii chronią. Szczepionka na pneumokoki chroni przed chorobami wywoływanymi tylko przez serotypy znajdujące się w danym preparacie. Warto podkreślić, że szczepionki skoniugowane chronią skutecznie przed zapaleniem płuc, zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, zapaleniem ucha i sepsą, natomiast szczepionka nieskoniugowana głównie chroni przed zapaleniem płuc i inwazyjną chorobą pneumokokową.
Kalendarz szczepień dla dzieci
Obecnie (od 2017 roku) szczepienie na pneumokoki dla dzieci jest szczepieniem obowiązkowym. Kiedy szczepionka na pneumokoki? Według kalendarza szczepień obowiązkowych pierwszą dawkę dzieci powinny przyjąć w 2. miesiącu życia, drugą w 4. miesiącu życia, a trzecią w 13.-15. miesiącu życia. Dla dzieci od 6. tygodnia życia do 2. roku życia przeznaczone są szczepionki skoniugowane 10-walentne i 13-walentne, przy czym tylko ta 10-walentna podlega pełnej refundacji, 13-walentna refundowana jest tylko w określonych sytuacjach.
Zgodnie z kalendarzem szczepień dzieci do 2. roku powinny przyjąć 3 dawki szczepionki, a co z pozostałymi osobami. Ile dawek szczepionki na pneumokoki należy przyjąć, aby uzyskać skuteczną ochronę? To zależy od wieku i stanu zdrowia, zwykle 1-4 dawki – dokładną ilość powinien ustalić lekarz.
Szczepienia dla dorosłych
Szczepionka na pneumokoki dla dorosłych to bardzo dobry pomysł. Szczególnie w przypadku osób po 50. roku życia, osób z chorobami przewlekłymi i zaburzeniami odporności. Należy wiedzieć, że u osób dorosłych szczepienia są odpłatne, jednak po 65. roku życia można się ubiegać o refundację. Dla osób powyżej 65. roku życia i osób z chorobami przewlekłymi rekomendowana jest szczepionka 23-walentna (można stosować ją już u dzieci powyżej 2. roku życia).
Skuteczność szczepień
Skuteczność szczepienia na pneumokoki jest wysoka. Ochrona przed ciężkimi zakażeniami wynosi 50-80%, u dzieci nawet 90-100%. Należy zaznaczyć, że odporność poszczepienna utrzymuje się około 15 lat.
A czy szczepionka jest bezpieczna? Na ogół jest dobrze tolerowana, choć nie można wykluczyć łagodnego odczynu poszczepiennego. Najczęściej jest to zaczerwienienie, obrzęk i wrażliwość na dotyk, a także ból w miejscu wstrzyknięcia – u niemowląt może pojawić się ból nóżki po szczepieniu na pneumokoki (preparat podaje się w przednio-boczną powierzchnię uda), gorączka, rozdrażnienie, niespokojny sen, wymioty, biegunka, obniżenie apetytu. U niektórych może też wystąpić wysypka po szczepieniu na pneumokoki.
Objawy zakażenia pneumokokowego
Objawy pneumokoków mogą być różne, zależą od tego, jaką chorobę wywołało zakażenie. Jako jeden z głównych objawów należy tu wskazać wysoką gorączkę. To ona powinna wzbudzić podejrzenie, że choroba ma podłoże bakteryjne.
Pierwsze symptomy
Początkowe objawy pneumokoków zawsze pojawiają się nagle, są silne, intensywne i szybko narastają, co w krótkim czasie powoduje znaczne pogorszenie się stanu zdrowia. Sam przebieg zakażenia zależy od rodzaju infekcji. Pneumokokowe zapalenie płuc objawia się wysoką gorączką, dreszczami, bólem w klatce piersiowej i przyspieszonym tętnem, a także mokrym kaszlem, nieco rzadziej pojawiają się duszności i sinica.
Dolegliwościami pojawiającymi się w przebiegu pneumokokowego zapalenia ucha środkowego są gorączka i silny ból ucha. Gdy pneumokoki wywołają zapalenie zatok, można zauważyć silny ból w okolicy zatok, zatkany nos i upośledzenie węchu, jednostronny wyciek ropnej wydzieliny z nosa i wysoką gorączkę.
W przypadku rozwoju zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych charakterystyczne jest szybkie narastanie gorączki – nawet do 40st. C, ból głowy, wymioty, pobudzenie, zaburzenia świadomości, sztywność karku, nadwrażliwość na światło i inne objawy neurologiczne. Całe spektrum objawów może się pojawić w przypadku sepsy, m.in. gorączka, osłabienie, ból mięśni, przyspieszone bicie serca i przyspieszony oddech, czerwona lub sinawa wysypka na tułowiu i kończynach, która nie blednie pod naciskiem.
Kiedy udać się do lekarza?
Trzeba to bardzo wyraźnie powiedzieć: infekcja wywołana przez Streptococcus pneumoniae jest bardzo niebezpieczna. Pneumokoki wykazują zdolność do przełamywania naturalnych mechanizmów obronnych organizmu, przez co mogą wywoływać zakażenia inwazyjne. Zbagatelizowanie infekcji i zbyt późne rozpoczęcie leczenia może skończyć się nieodwracalnymi uszkodzeniami, a nawet śmiercią! Z tego powodu nie można odwlekać wizyty u lekarza, gdy u dziecka pojawiają się objawy wskazujące na zakażenie bakteryjne! Jest to ważne szczególnie w sytuacji, gdy dziecko wcześniej miało infekcję wirusową i doszło u niego do nagłego pogorszenia.
Diagnostyka zakażeń związanych z pneumokokami
Jak wykryć pneumokoki? Nie ma możliwości, aby samemu rozpoznać zakażenie pneumokokami, dlatego konieczne jest zgłoszenie się do lekarza. W przypadku ciężkich objawów należy od razu udać się do szpitala. Diagnozę stawia się na podstawie oznaczenia antygenu Streptococcus pneumoniae w płynie mózgowo-rdzeniowym, krwi lub moczu, ewentualnie poprzez wyhodowanie bakterii z pobranego materiału. W przypadku bezobjawowego nosicielstwa wystarczy test na pneumokoki na podstawie wymazu z nosa i gardła.
Leczenie zakażeń pneumokokowych
Jak leczyć pneumokoki? W przypadku leczenia zakażeń pneumokokowych prowadzi się leczenie przyczynowe – antybiotykoterapię oraz leczenie objawowe. Należy podkreślić, że w przypadku dzieci i osób starszych bardzo często konieczna jest hospitalizacja. Czy pneumokoki można wyleczyć? Tak, jednak należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza, głównie odnośnie do czasu trwania antybiotykoterapii!
Antybiotykoterapia
Po potwierdzeniu zakażenia pneumokokowego należy jak najszybciej wdrożyć odpowiednio dostosowane leczenie, czyli antybiotykoterapię. Zanim diagnoza zostanie postawiona, aby ograniczyć infekcję, podaje się antybiotyki powszechnie stosowane w przypadku zakażenia pneumokokowego w danym obszarze. Jeśli bakterie są oporne na podawany lek, konieczne jest wprowadzenie terapii celowanej.
Leczenie wspomagające
W zależności od pojawiających się objawów konieczne może być stosowanie dodatkowych leków, zazwyczaj są to leki na gorączkę, leki przeciwbólowe, a także leki na kaszel i katar. Jako wsparcie organizmu w trakcie choroby i jej leczenia zaleca się stosować preparaty wzmacniające odporność. Podczas antybiotykoterapii i po jej zakończeniu należy też przyjmować dobre probiotyki! Należy ponadto dbać o odpoczynek, zbilansowaną dietę i prawidłowe nawodnienie.
Rekonwalescencja
Okres rekonwalescencji jest różny w zależności od rodzaju infekcji. Może trwać kilka tygodni, a nawet miesięcy. W tym czasie należy dbać o odpoczynek i nie forsować organizmu. Wskazane są działania wzmacniające organizm i odporność, w diecie i w postaci suplementów warto dostarczać takie składniki jak witamina C, witamina D i cynk.
Co to pneumokoki? To bakterie, które odpowiadają m.in. za zapalenie płuc, zapalenie zatok oraz zapalenie ucha środkowego. Mogą też doprowadzić do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, sepsy, a w efekcie do śmierci. Zakażenia pneumokokowe są najgroźniejsze dla małych dzieci i dla seniorów, dlatego w obu tych grupach obowiązkowo trzeba wykonać szczepienie na pneumokoki!
