Polio – co to jest? Objawy, przyczyny i szczepienia
25.12.2024Czy obecnie jest w ogóle potrzeba rozmawiania o polio? Przecież choroba ta została niemal całkowicie wyeliminowana, a ostatni przypadek polio w Polsce stwierdzono ponad 40 lat temu! Niestety pojawiło się widmo powrotu tej groźnej choroby po tym, jak w ostatnim czasie zmutowany wirus polio został wykryty w ściekach w kilku miastach w Niemczech, Hiszpanii i Polsce. Mimo braku zachorowań zaistniała sytuacja powinna być sygnałem do zwiększenia intensywności działań profilaktycznych, w szczególności do szczepień ochronnych.
Spis treści:
- Czym jest polio (choroba Heinego-Medina)?
- Objawy polio – jak rozpoznać chorobę?
- Diagnostyka i leczenie choroby Heinego-Medina
- Profilaktyka polio
- Szczepienia przeciwko polio
Czym jest polio (choroba Heinego-Medina)?
Co to polio? Jest to groźna, wysoce zakaźna choroba o podłożu wirusowym. Znana jest także pod nazwami choroba Heinego-Medina (nazwa pochodzi od nazwisk badaczy, którzy opisywali tę chorobę – Jakoba Heinego i Karla Oskara Medina), ostre nagminne porażenie dziecięce, nagminne zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego. Może ona mieć ciężki przebieg, który prowadzi m.in. do porażenia mięśni, zaburzeń połykania oraz do kalectwa i śmierci.
Definicja i charakterystyka choroby
Choroba polio (z łac. poliomyelitis anterior acuta, z ang. poliomyelitis) jest wywoływana przez należący do rodziny enterowirusów wirus polio. Mówiąc dokładniej, jako przyczyny polio wymienia się trzy typy tego wirusa. Poszczególne typy w niewielkim stopniu różnią się zakaźnością oraz nasileniem objawów. Warto zaznaczyć, że mimo faktu, iż na polio można zachorować w każdym wieku, to najczęściej choroba Heinego-Medina dotyka dzieci do 5. roku życia.
Historia polio na świecie
Do XIX wieku polio występowało sporadycznie, jednakże na przełomie XIX i XX wieku liczba zakażeń wzrosła lawinowo, co wywołało ogólnoświatową pandemię. Punktem zwrotnym w walce z patogenem okazała się doustna szczepionka na polio (OPV), której odkrywcą był polski naukowiec Hilary Koprowski. W niedługim czasie powstały też kolejne szczepionki, m.in. szczepionka Salka. Po wprowadzeniu masowych szczepień sytuacja stopniowo została opanowana, na tyle, że na przełomie XX i XXI wieku Amerykę i Europę uznano za obszary wolne od polio. Należy dodać, że z trzech typów wirusa polio – dwa (II i III) zostały całkowicie wyeliminowane, typ I obecny jest wyłącznie w krajach endemicznego występowania – w Afganistanie i Pakistanie.
A jak wygląda sytuacja z chorobą Heinego-Medina w naszym kraju. Ostatni przypadek polio w Polsce był odnotowany w latach 80. I wprawdzie minęło ponad 40 lat od stwierdzenia ostatniego zakażenia dzikim wirusem polio, to nie można uznać, że jesteśmy całkowicie bezpieczni. Nadal istnieje ryzyko, że w naszym kraju pojawi się kolejny przypadek choroby, jednak dotyczy ono wyłącznie sytuacji, gdy wirus zostanie przywieziony z zagranicy.
Drogi zakażenia wirusem
Jak przenosi się polio? Do transmisji dochodzi głównie drogą fekalno-oralną (rzadziej drogą kropelkową). Polio zalicza się zatem do tzw. chorób brudnych rąk. Jak się zarazić polio? Patogenem można się zarazić podczas bezpośredniego kontaktu z chorym lub podczas kontaktu z zanieczyszczonymi (skażonymi wydzielinami lub kałem) przedmiotami, powierzchniami, wodą lub żywnością. Okres największej zakaźności choroby jest długi – zaczyna się kilka dni przed pojawieniem się pierwszych objawów chorobowych i trwa do 3-4 tygodni po ich wystąpieniu (trzeba jednak zaznaczyć, że osoby zakażone wydalają wirusa z kałem do 6 tygodni).
Gdy wirus polio wniknie do organizmu drogą pokarmową, zaczyna się namnażać w jelitach. Następnie rozpoczyna się jego ekspansja – atakuje okoliczne węzły chłonne i trafia do układu krwionośnego (tzw. wiremia pierwotna). Produkowane przez układ odpornościowy przeciwciała przeciwko wirusowi polio zwalczają patogen, dochodzi więc do zahamowania zakażenia.
Niestety nie u wszystkich tak się dzieje. U osób, u których system immunologiczny nie dał sobie rady z patogenem, następuje tzw. wiremia wtórna. Oznacza to, że drobnoustroje namnażają się intensywniej i rozprzestrzeniają po całym organizmie – szczególnie groźne są dla komórek ośrodkowego układu nerwowego. Mogą zakażać neurony ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego, rdzenia przedłużonego i mostu.
Na zakażenie narażony jest każdy, kto nie jest zaszczepiony, nie przestrzega zasad higieny oraz miał bliski kontakt z osobą chorą, nosicielem, skażonymi przedmiotami, wodą i produktami spożywczymi. Należy podkreślić, że nie u każdej osoby, która miała styczność z wirusem polio, dojdzie do rozwoju choroby Heinego-Medina, zakażenie może mieć przebieg bezobjawowy.
Największe ryzyko wystąpienia objawów choroby dotyczy osób z obniżoną odpornością oraz dzieci poniżej 5. roku życia. Jako czynniki sprzyjające transmisji wirusa wymienia się: złe warunki sanitarne, częste występowanie chorób wywołujących biegunkę, wysoką gęstość zaludnienia oraz niski poziom wyszczepienia przeciwko polio. Krajami, gdzie występuje ryzyko zakażenia wirusem polio, jest m.in. Afganistan, Pakistan, Syria, Nigeria, Irak, Etiopia, Izrael, Somalia i Kamerun.
Objawy polio – jak rozpoznać chorobę?
Ostre nagminne porażenie dziecięce nie jest chorobą o jednorodnym przebiegu. Zdecydowana większość przypadków zakażenia wirusem polio nie daje żadnych objawów, a u około 5% chorych rozwija się łagodna postać polio, tzw. poronne polio. Mniej niż 1% przypadków to ciężka postać choroby.
Pierwsze symptomy polio
Okres inkubacji polio u dzieci i dorosłych wynosi zazwyczaj 7-14 dni. Jeśli choroba ma objawowy przebieg, to zazwyczaj jako pierwsze objawy polio pojawiają się dreszcze, stan podgorączkowy lub gorączka, ból gardła, brak apetytu, bóle głowy, wymioty i osłabienie.
Postaci choroby i ich przebieg
Łagodna postać polio (poronne polio, nieswoista choroba gorączkowa) przebiega z niespecyficznymi objawami grypopodobnymi. Dochodzi do wystąpienia m.in. gorączki (poniżej 39st. C), bólów mięśni, bólu głowy, osłabienia, bólu gardła, bólu brzucha, nudności, wymiotów i utraty apetytu. Choroba trwa około 24-72 godzin, po tym czasie następuje całkowite wyleczenie. Może się zdarzyć, że w tej postaci polio nie zostaje rozpoznane.
Ze względu na przebieg choroby i obraz kliniczny oprócz bezobjawowej i lekkiej postaci wyróżnia się też aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (postać nieporażenna polio, oponowa) oraz postać porażenną z zajęciem mięśni (jest to najrzadziej występująca postać choroby, jednocześnie najgroźniejsza). Gdy wirus polio zajmuje ośrodkowy układ nerwowy, u chorego pojawia się m.in. silny ból głowy, gorączka, światłowstręt, wymioty, bolesność i sztywność karku oraz zaburzenia świadomości. Zwykle do wyzdrowienia dochodzi po około 3-10 dniach.
Postać porażenna z zajęciem mięśni szkieletowych objawia się bolesnością mięśni, przeczulicą, skurczami mięśni i parestezjami (objawy polio to m.in. mrowienie, drętwienie, pieczenie). Ponadto zależnie od tego, które mięśnie zostały zajęte, występują zaburzenia połykania lub problemy z oddawaniem moczu. Porażenie mięśni ma charakter wiotki i zazwyczaj asymetryczny (jednostronny). Należy zaznaczyć, że postać porażenna polio najczęściej występuje u starszych dzieci oraz u osób dorosłych. Do ciężkiego przebiegu predysponuje także ciąża i zaburzenia odporności (w tym m.in. zakażenie wirusem HIV, stan po przeszczepie narządów, przyjmowanie leków obniżających odporność oraz agammaglobulinemia).
Powikłania po polio
W sytuacji, gdy choroba polio przebiega bez zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, najczęściej nie powoduje żadnych następstw. Niestety powikłania po polio, które miało ciężki przebieg, mogą być nieodwracalne. Wirus polio może się przyczynić do trwałych porażeń mięśni, uszkodzenia komórek nerwowych w rdzeniu kręgowym oraz nerwów czaszkowych, co w konsekwencji prowadzi do kalectwa. W wyniku porażenia mięśni oddechowych może dojść do niewydolności oddechowej, zastoinowego zapalenia płuc i zgonu! Ryzyko, że pojawią się powikłania po polio, rośnie z wiekiem!
Należy jeszcze wspomnieć o zespole post-polio, który może pojawić się u osób, które przeszły w dzieciństwie chorobę Heinego-Medina. Objawy zespołu post-polio mogą wystąpić po 20-40 latach od przebycia polio. Są one mało charakterystyczne i mogą obejmować m.in. postępujące osłabienie mięśni, bóle mięśni i stawów, chroniczne zmęczenie, stany depresyjne, nietolerancję na zimno i problemy ze snem.
Diagnostyka i leczenie choroby Heinego-Medina
Zasadniczo polio u dzieci i dorosłych podejrzewa się w przypadku osób niezaszczepionych, które wróciły z obszarów endemicznego występowania choroby lub miały kontakt z chorym. Co zrobić po rozpoznaniu choroby Heinego-Medina? W jaki sposób leczy się polio?
Metody diagnostyczne
Polio rozpoznaje się na podstawie objawów, wywiadu lekarskiego i wyników badań próbek kału, płynu mózgowo-rdzeniowego lub wymazu z gardła. Należy podkreślić, że jako typowy objaw, który wskazuje na konieczność rozpoczęcia diagnostyki w kierunku polio, jest nagłe pojawienie się asymetrycznego porażenia wiotkiego cechującego się obniżonym napięciem mięśni.
Dostępne formy terapii
Od razu trzeba powiedzieć, że nie ma możliwości leczenia przyczynowego. Choroba polio jest leczona objawowo. Stosuje się m.in. leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Dodatkowo podaje się leki na zaburzenia wodno-elektrolitowe oraz zaburzenia krzepnięcia krwi. Istotne w procesie leczenia jest unikanie wysiłku fizycznego oraz odpoczynek. W ciężkich przypadkach, gdy chory jest długotrwale leżący, potrzebne jest leczenie przeciwzakrzepowe i gimnastyka oddechowa. Przy porażeniu mięśni oddechowych konieczne jest wspomaganie oddechu. Należy dodać, że najczęściej leczenie polio odbywa się w szpitalu. Czy przechorowanie polio zapewnia odporność? Tak, ale tylko względem typu wirusa, który wywołał chorobę.
Rehabilitacja pacjentów
Po przechorowaniu polio bardzo ważne jest, aby do czasu pełnego powrotu do zdrowia prowadzić oszczędzający tryb życia. Natomiast u osób, u których doszło do powikłań, wymagana jest długotrwała rehabilitacja. Rehabilitacja ruchowa ma na celu spowolnienie postępujących zaników mięśniowych i narastającego osłabienia mięśni. Ważne jest, aby ćwiczenia były dobierane indywidualnie dla każdego pacjenta.
Szczepienia przeciwko polio
Niestety obecnie Polska ma jeden z najniższych wskaźników zaszczepionych osób w Europie. W roku 2023 szczepienie przyjęło 85% rocznych dzieci! I chociaż choroba Heinego-Medina nie stanowi już takiego zagrożenia jak kiedyś, nie została jeszcze całkowicie wyeliminowana, dlatego szczepionka na polio musi nadal być podawana zgodnie z obowiązującym schematem!
Rodzaje szczepionek
Przez lata profilaktyka polio opierała się na szczepionkach zawierających żywe, atenuowane wirusy (OPV). Obecnie odchodzi się od żywych szczepionek na rzecz preparatów zawierających zabite wirusy (ang. Inactivated Poliovirus Vaccine – IPV). Również w Polsce wykorzystuje się szczepienie IPV. Szczepionka jest podawana domięśniowo lub podskórnie. Do wyboru są preparaty pojedyncze lub skojarzone (np. szczepionka IPV + szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi).
Kalendarz szczepień
Szczepienie na polio w Polsce jest zaliczane do obowiązkowych szczepień wieku dziecięcego. Kalendarz szczepień (Program Szczepień Ochronnych) przewiduje przyjęcie czterech dawek inaktywowanej szczepionki przeciwko polio, aby uzyskać odporność na całe życie. Kiedy szczepić na polio? Pierwszą dawkę należy podać dzieciom w 3.-4. miesiącu życia, drugą – w 5.-6. miesiącu życia, trzecią – w 16.-18. miesiącu życia, a następnie w 6. roku życia dawkę przypominającą.
Mimo że po pełnym cyklu szczepień uzyskuje się odporność do końca życia, w niektórych przypadkach warto rozważyć przyjęcie dodatkowej dawki przypominającej. Takie zalecenie dotyczy osób podróżujących na tereny, gdzie występuje ryzyko zachorowania na polio, a także pracowników laboratoryjnych, którzy mają kontakt z poliowirusami oraz pracowników ochrony zdrowia, którzy mają kontakt z osobami zakażonymi wirusem polio.
Dzięki wprowadzeniu obowiązkowych szczepień większość osób została zaszczepiona w dzieciństwie, jeśli jednak ktoś nie został wtedy zaszczepiony, może to zrobić również w wieku dorosłym. Wówczas podaje się trzy dawki szczepionki. Dwie pierwsze dawki w odstępie 1-2 miesięcy, a następnie dawkę uzupełniającą 6-12 miesięcy po przyjęciu dawki drugiej.
Skuteczność szczepień
Czy szczepienie przeciwko polio jest skuteczne? Szczepionka IPV przyczynia się do pobudzenia produkcji przeciwciał, które blokują przedostanie się wirusów do ośrodkowego układu nerwowego i wywołanie choroby. Szacuje się, że ochrona przed rozwojem porażennej postaci polio wynosi ponad 90%.
Czy szczepionka na polio jest bezpieczna? Tak, jest bezpieczna. Choć oczywiście mogą pojawić się odczyny miejscowe, które utrzymują się zwykle 1-2 dni, np. lekkie zaczerwienienie, obrzęk, stwardnienie lub ból w miejscu wstrzyknięcia. Co ważne, występują one bardzo rzadko. Czasem mogą też wystąpić nieswoiste objawy jak np. wymioty, biegunka, bóle głowy.
Profilaktyka polio
Historia pokazała, że można skutecznie zapobiegać zachorowaniu na ostre nagminne porażenie dziecięce. Profilaktyka polio to przede wszystkim szczepienia ochronne. Oprócz tego należy również wprowadzić inne działania. Kluczowe jest przestrzeganie zasad higieny ciała oraz zasad higieny przygotowywania posiłków.
Znaczenie higieny
Polio to jedna z chorób brudnych rąk, czyli higiena jest ważnym elementem profilaktyki. Chodzi głównie o częste i dokładne mycie rąk – zawsze przed jedzeniem oraz po skorzystaniu z toalety. Trzeba również zwracać uwagę na to, aby nie spożywać wody i pokarmów z nieznanych źródeł. Gdy nie ma możliwości umycia rąk, trzeba stosować środki do dezynfekcji.
Działania zapobiegawcze
Ze względu na ryzyko przywiezienia polio z krajów endemicznego występowania nie można rezygnować ze szczepień ochronnych! Oczywiście dużo większą ostrożność muszą zachowywać osoby, które podróżują tam, gdzie istnieje realne ryzyko zakażenia, m.in. do Afganistanu i Pakistanu. Przede wszystkim przed wyjazdem muszą zgłosić się do lekarza medycyny podróży.
Grupy zwiększonego ryzyka
Ryzyko zachorowania na polio właściwie występuje wyłącznie u osób niezaszczepionych. Może do niego dojść podczas podróży do krajów endemicznego występowania polio oraz po kontakcie z osobą chorą, nosicielem bezobjawowym lub wirusem znajdującym się w wodzie lub jedzeniu. O ile dzieci do 5. roku życia są bardziej narażone na zachorowanie, tak na ciężki przebieg i powikłania są bardziej narażone starsze dzieci i dorośli, głównie z obniżoną odpornością.
Do momentu wprowadzenia szczepień na polio choroba ta rocznie zabijała tysiące dzieci w wieku szkolnym i wywoływała trwałe inwalidztwo nawet u kilkunastu tysięcy osób. Po wprowadzeniu przez Światową Organizację Zdrowia Światowego Programu Eradykacji Polio zaobserwowano stopniowy spadek zachorowań, z czasem liczba zachorowań zmniejszyła się o ponad 99%! Nadal są jednak kraje, gdzie wirus polio jest groźny, tym samym obowiązkowe szczepienie przeciwko polio musi być nadal prowadzone.
