Zespół słabości u osób starszych – przyczyny, objawy i leczenie
05.03.2025Ludzie od wieków szukają sposobów na wieczną młodość, jednak proces starzenia się jest nieunikniony i dotyczy każdego z nas. Z wiekiem organizm coraz gorzej funkcjonuje – zarówno na poziomie fizycznym, jak i psychicznym. Pogorszenia sprawności fizycznej i umysłowej nie należy jednak mylić z zespołem kruchości. Czym jest i jak objawia się zespół słabości u osób starszych? W jaki sposób można sobie z nim radzić?
Spis treści:
- Czym jest zespół słabości u osób starszych?
- Objawy zespołu słabości
- Diagnostyka zespołu słabości
- Leczenie i wsparcie osób z zespołem słabości
- Profilaktyka i zalecenia przy zespole słabości
Czym jest zespół słabości u osób starszych?
Co to zespół kruchości? Zespół kruchości, inaczej zespół słabości (ang. Frailty Syndrome), zwany jest także zespołem wątłości lub zespołem wyczerpania rezerw. Choć sam proces starzenia się jest nieunikniony, to jego nasilenie i tempo, w jakim przebiega, są różne. Niektóre osoby w wieku 80 lat mogą biegać maratony, inne w tym wieku z ledwością pokonują kilkaset metrów. Należy jednak podkreślić, że proces starzenia nie jest tożsamy z zespołem kruchości, nie u każdego seniora musi się on pojawić. Natomiast jeśli nałożą się różne czynniki (np. genetyczne i środowiskowe) i dojdzie do jego rozwoju, procesy degeneracyjne postępują bardzo szybko.
Definicja i charakterystyka
Terminem zespół słabości u osób starszych określa się stan zmniejszenia rezerw czynnościowych oraz obniżenia odporności na czynniki stresogenne wewnętrzne i zewnętrzne, które wynikają z pogorszenia jakości funkcjonowania poszczególnych narządów organizmu. Inaczej mówiąc, chodzi m.in. o to, że u osób z zespołem słabości niegroźne dla reszty czynniki (np. przeziębienie, zmiana leku) mogą zaburzyć równowagę organizmu oraz wywołać bardzo poważne skutki zdrowotne.
Epidemiologia zespołu słabości/kruchości
Z uwagi na trudności diagnostyczne wiele przypadków syndromu słabości pozostaje nierozpoznanych. Trudno więc określić dokładną częstość występowania tej przypadłości. Szacuje się, że w grupie powyżej 65. roku życia zespół kruchości może dotykać od 2% do 60% osób, z czego zdecydowaną większość stanowią osoby powyżej 80. roku życia – częściej kobiety niż mężczyźni.
Czynniki ryzyka
Przyczyny występowania zespołu słabości nie zostały w pełni poznane. Uważa się, że następujące wraz z wiekiem rozregulowanie pracy organów wpływa na rozwój przewlekłego stanu zapalnego w organizmie. Ma to bezpośrednie przełożenie na zaburzenie funkcjonowania układu immunologicznego, hormonalnego, mięśniowo-szkieletowego, krwiotwórczego i sercowo-naczyniowego.
Oczywiście samo to nie tłumaczy, dlaczego u niektórych osób rozwija się zespół wyczerpania starczy. Podejrzewa się, że udział w genezie tej choroby mają również czynniki genetyczne, zaburzenia funkcji mitochondriów, stres oksydacyjny i niedobory żywnościowe. Ryzyko jego rozwoju zwiększają także – zaawansowany wiek, choroby przewlekłe (osłabiają one zarówno zdolności regeneracyjne, jak i siły obronne organizmu), stosowanie wielu leków, wahania poziomu hormonów, niepełnosprawność, upośledzenie funkcji poznawczych.
Trzeba odnotować, że zespół kruchości częściej występuje w przypadku osób samotnych, izolujących się społecznie, osób o niższym wykształceniu i o niższym statusie ekonomicznym, osób o niskiej samoocenie, z obniżonym nastrojem i objawami depresji, osób nieaktywnych fizycznie oraz osób niedożywionych i z niedoborami (głównie takich składników jak witamina D).
Objawy zespołu słabości
Zasadniczo istnieje wiele podobieństw między objawami typowymi dla procesu starzenia się organizmu i objawami zespołu kruchości. Można jednak wskazać na pewną prawidłowość charakterystyczną dla syndromu słabości, jest nią nasilenie dolegliwości – są one dużo bardziej dotkliwe niż w przebiegu procesów starzenia.
Główne symptomy zespołu słabości/kruchości
Do najbardziej charakterystycznych objawów zespołu kruchości zalicza się utratę masy mięśniowej (sarkopenia), spadek masy ciała, niedożywienie, spowolnienie chodu, zmniejszenie siły i tolerancji wysiłku, wyczerpanie, osłabienie, utratę energii – każda aktywność wiąże się ze znacznym wysiłkiem, obniżenie odporności, zwiększenie podatności na infekcje, pogorszenie funkcji poznawczych takich jak np. koncentracja, pamięć, a ponadto zmiany nastroju, lęk, poczucie osamotnienia.
Osłabienie u osób starszych związane z zespołem słabości może prowadzić do problemów z równowagą i koordynacją, co skutkuje większym ryzykiem upadków. Stopniowo również przyczynia się do pogorszenia jakości życia. Konsekwencją, do której prowadzi wyczerpanie u seniorów, jest też częstsza konieczność hospitalizacji, dłuższe pobyty w szpitalu, większe ryzyko występowania działań niepożądanych i większe ryzyko powikłań pooperacyjnych.
Kryteria diagnostyczne
Nie ma jasno określonej procedury diagnostycznej dotyczącej rozpoznania zespołu kruchości, stąd też wiele osób nie zostaje zdiagnozowanych, a występujące u nich objawy zespołu słabości są traktowane jako dolegliwości związane ze starością. Każda osoba powyżej 70. roku życia, u której nastąpiła znaczna utrata masy ciała i utrata siły mięśniowej, powinna zostać przebadana w kierunku zespołu kruchości.
Jak zatem wygląda kwestia – geriatria a zespół słabości? W diagnostyce lekarze geriatrzy posiłkują się kryteriami Frieda. Jest ich 5, a do rozpoznania zespołu kruchości pacjent musi spełnić przynajmniej 3 z nich. Kryteria obejmują: niezamierzone zmniejszenie masy ciała (więcej niż 5kg w ciągu roku), ogólne osłabienie mięśni, wyczerpanie, spowolnienie chodu, obniżoną aktywność fizyczną. Jeśli zostanie rozpoznany 1 lub 2 z nich, należy zachować ostrożność, gdyż taki wynik oznacza, że pacjent znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka.
Stadia rozwoju zespołu słabości/kruchości
Rozwój zespołu kruchości przebiega w trzech fazach. Pierwsze stadium – wczesne (pre-frail) – dotyczy osób, u których rezerwy fizjologiczne są względnie wyrównane, czyli umożliwiają radzenie sobie z niewielkimi czynnikami stresogennymi. Drugie stadium – średnio zaawansowane (frailty) – oznacza, że u pacjenta widoczne są ograniczenia w zakresie sprawności funkcjonalnej, a także w zakresie samodzielności. Trzecie stadium to stadium późne (frailty complications). W tej fazie zarówno samodzielność, jak i sprawność są bardzo ograniczone, jednocześnie rozwijają się poważne choroby, które mogą prowadzić do śmierci.
Diagnostyka zespołu słabości
Standardowo diagnostyka zespołu słabości rozpoczyna się od dokładnego wywiadu lekarskiego. Dotyczy on m.in. pojawiających się objawów, historii chorób, stylu życia, różnych czynników ryzyka. Wywiad uzupełniony jest o badania fizykalne. Lekarz sprawdza tętno, mierzy ciśnienie krwi, ocenia siłę mięśniową i ogólny stan zdrowia.
Metody oceny zespołu słabości/kruchości
Kryteria Frieda to nie jest jedyna skala zespołu kruchości, z której korzysta się w diagnostyce tej choroby. Narzędziem diagnostycznym jest także skala kruchości Edmonton, indeks kruchości, skala Frail. Lekarze mogą dzięki nim wykrywać zespół słabości na wczesnym etapie.
Badania diagnostyczne
Diagnostyka zespołu słabości musi być uzupełniona o testy laboratoryjne i badania obrazowe, lekarz na podstawie przeprowadzonego wywiadu zleca szereg badań, m.in. badania krwi, badania moczu, oznaczenie poziomu witamin, elektrolitów, enzymów, hormonów, a także badanie RTG, rezonans magnetyczny, tomografię komputerową.
Różnicowanie z innymi chorobami
Szczegółowe badania umożliwiają wykluczenie innych chorób, w tym schorzeń wieku starczego. Istotne jest m.in. różnicowanie zespołu słabości z sarkopenią. Sarkopenia może być jednym z objawów zespołu kruchości, może być również samodzielną jednostką chorobową.
Leczenie i wsparcie osób z zespołem słabości
Leczenie zespołu słabości jest procesem długotrwałym i wielopłaszczyznowym, nierzadko pacjent musi być pod opieką lekarzy wielu specjalizacji. Postępowanie zależy od tego, jakie objawy występują. Najlepsze efekty przynosi terapia rozpoczęta w momencie, gdy choroba jest wcześnie wykryta.
Podejście interdyscyplinarne
Dobór leków jest kwestią indywidualną, lekarz dopasowuje medykamenty na postawie objawów i ogólnego stanu chorego. Najczęściej wskazane są leki przeciwbólowe i leki przeciwzapalne, które pomogą złagodzić ból i stan zapalny. Chory powinien regularnie konsultować się z różnymi specjalistami, m.in. z geriatrą, kardiologiem i reumatologiem, jak również z psychologiem i fizjoterapeutą.
Rehabilitacja i fizjoterapia
Charakterystyczne objawy zespołu słabości, czyli osłabienie siły mięśniowej i pogorszenie sprawności, stanowią wskazanie do rozpoczęcia fizjoterapii oraz zabiegów rehabilitacyjnych, które powinny się przede wszystkim skupiać na wzmacnianiu mięśni, poprawie wydolności fizycznej oraz na wspomaganiu równowagi i koordynacji.
W przypadku zespołu kruchości rehabilitacja osób starszych powinna obejmować zarówno ćwiczenia oporowe, które pomagają zwiększyć przyrost beztłuszczowej masy ciała i zwiększyć siłę mięśniową, jak i ćwiczenia wytrzymałościowe, które zmniejszają tłuszczową masę ciała. Oprócz zajęć w gabinecie specjalisty, ćwiczenia należy również wykonywać w domu, dlatego warto zakupić sprzęt rehabilitacyjny dla seniora.
Suplementacja i odżywianie
Ogromnym problemem w zespole kruchości jest spadek masy ciała, niedożywienie i niedobory pokarmowe. Dieta powinna być bogata w produkty o wysokiej wartości odżywczej, które uzupełnią niedobory mikro- i makroelementów. Szczególnie ważne jest zwiększenie podaży białka i aminokwasów (zalecane spożycie wynosi przynajmniej 1-1,2g białka/kg masy ciała), a ponadto takich składników jak witamina A, witamina C, witamina E, witamina D i magnez, żelazo, wapń.
Białko jest kluczowym składnikiem potrzebnym do regeneracji mięśni, a dodatkowo chroni je przed degeneracją. Wapń, witamina D i magnez wspomagają kości i mięśnie. Odpowiednio dobrane minerały i witaminy dla osób starszych wspierają mobilność, siłę mięśniową, równowagę, funkcje nerwowo-mięśniowe i jednocześnie zmniejszają ryzyko upadków. Natomiast antyoksydanty chronią komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników.
Wsparcie psychologiczne
Leczenie zespołu słabości powinno się także skupiać na aspekcie psychicznym. Chory powinien korzystać z pomocy psychologa – mogą to być zarówno sesje indywidualne, jak i terapia grupowa. Specjalista zapewni narzędzia potrzebne do radzenia sobie z chorobą i ze związanym z nią stresem, a także z depresją starczą. Ponadto ważne jest wsparcie rodziny, najbliżsi chorego powinni dowiedzieć się jak najwięcej o tym, jak zadbać o osobę starszą (warto poczytać o tym w internecie, np. wpisując w wyszukiwarkę frazę „zespół kruchości mp”, należy też zapytać o rady lekarza).
Profilaktyka i zalecenia przy zespole słabości
Starość czeka wszystkich, nie każdy natomiast jest narażony na zespół kruchości. Prowadzenie odpowiednich działań profilaktycznych może pomóc uniknąć rozwoju zespołu słabości, a na pewno pomoże dłużej utrzymać sprawność fizyczną i umysłową.
Aktywność fizyczna
Regularna aktywność fizyczna stanowi jeden z filarów przedłużenia sprawności. Po pierwsze wzmacnia siłę mięśni i zwiększa wydolność. Po drugie wpływa na poprawę odporności. Po trzecie ruch przeciwdziała rozwojowi wielu chorób charakterystycznych dla wieku podeszłego, czyli np. schorzeń sercowo-naczyniowych, otyłości, zaburzeń lipidowych i cukrzycy. Rodzaj aktywności należy dopasować do swoich preferencji i możliwości, może to być m.in. nordic walking, pływanie, tai chi, joga.
Dieta i suplementacja
Jak wzmocnić osobę starszą? Najlepszym sposobem jest lepsze odżywienie organizmu. Zalecenia dietetyczne są jasne, należy zadbać o odpowiednią podaż kalorii, aby utrzymać prawidłową masę ciała. Wskazana jest dieta wysokobiałkowa. Codzienne posiłki należy komponować w taki sposób, aby zrealizować zapotrzebowanie również na węglowodany i tłuszcze, a ponadto na witaminy (witaminy z grupy B, witaminy antyoksydacyjne), minerały (wapń, magnez, cynk, selen) i inne potrzebne składniki.
Jeśli z jakichkolwiek przyczyn dieta nie jest w stanie ich dostarczyć, należy sięgnąć po suplementy dla seniorów, w tym po preparaty wzmacniające odporność. Szczególną uwagę powinna zwrócić witamina D, gdyż jej niedobory są często stwierdzane u osób z zespołem słabości. Jaką dawkę witaminy D3 przyjmować dziennie? Zgodnie z zaleceniami u osób powyżej 75. roku życia witamina D powinna być przyjmowana w dawce 4000IU, w aptece można zakupić zarówno leki, jak i suplementy diety z taką zawartością cholekalcyferolu, np. Apteo Witamina D Max 4000j.m., Ibuvit D3 4000 IU.
Adaptacja otoczenia
Zespół słabości u osób starszych wymaga przeorganizowania życia. Konieczne jest wprowadzenie udogodnień w mieszkaniu. Pogorszenie sprawności ruchowej zwiększa ryzyko upadków, dlatego trzeba usunąć z otoczenia przedmioty, które mogłyby stać się przyczyną upadku, np. śliskie chodniki i dywany. Dodatkowo warto zadbać o wsparcie przy poruszaniu w postaci balkonika, chodzika lub wózka inwalidzkiego, a także o sprzęt rehabilitacyjny dla seniora.
Zespół słabości to bardzo poważna choroba, która może dotyczyć osób w podeszłym wieku. Zespół kruchości to coś więcej niż starość. Polega on na obniżeniu rezerw fizjologicznych, co uniemożliwia zachowanie homeostazy organizmu. W przypadku zespołu kruchości ważna jest wczesna diagnostyka, pozwalająca na szybkie podjęcie odpowiednich kroków. Leczenie polega na łagodzeniu objawów, poprawie jakości życia oraz na zapobieganiu powikłaniom!
