Badania moczu – przygotowanie, rodzaje i co oznaczają wyniki?
01.07.2024Badanie moczu jest jednym z najbardziej uniwersalnych testów diagnostycznych. Jest kluczowe m.in. przy rozpoznawaniu chorób nerek i dróg moczowych oraz chorób metabolicznych. Do wykonania badania niezbędne jest pobranie próbki moczu, ważne jest to, aby zebrać ją w prawidłowy sposób. Jakie są rodzaje badań moczu? Co oznaczają wyniki badania moczu?
Spis treści:
- Dlaczego warto wykonywać badania moczu?
- Jak przygotować się do badania moczu?
- Rodzaje badań moczu
- Analiza wyników badania moczu
- Częste nieprawidłowości w wynikach moczu
Dlaczego warto wykonywać badania moczu?
Badanie moczu jest podstawowym, nieinwazyjnym badaniem laboratoryjnym, które można stosować w diagnostyce m.in. chorób nerek i dróg moczowych, chorób innych układów i narządów oraz schorzeń metabolicznych u osób, u których występują niepokojące objawy. Ponadto wykorzystuje się je w celu monitorowania stanu zdrowia u osób z przewlekłymi chorobami nerek.
Mocz jest płynem ustrojowym, który produkowany jest w nerkach, z organizmu wydalany jest wraz z niepotrzebnymi i toksycznymi produktami przemiany materii. Obecność w moczu różnych substancji bądź też ich podwyższony lub obniżony poziom może wskazywać na infekcje lub choroby. Profilaktycznie badanie moczu powinien wykonywać każdy przynajmniej raz w roku, aby sprawdzić ogólny stan zdrowia oraz ocenić funkcję nerek. Takie zalecenie dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
Analiza moczu ze wskazań medycznych wykonywana jest, np. w przypadku, gdy podejrzewana jest infekcja układu moczowego (gdy pojawia się ból i pieczenie podczas mikcji, trudności w oddawaniu moczu, ślady krwi w moczu, ból w podbrzuszu, wysoka gorączka), a także choroby nerek (np. kłębuszkowe lub śródmiąższowe zapalenie nerek), choroby dróg moczowych (np. zakażenia, kamica) i zaburzenia metaboliczne. Badania moczu przeprowadza się kontrolnie u osób, które leczone są z powodu np. kamicy nerkowej, infekcji układu moczowego, niektórych chorób wątroby, cukrzycy lub nadciśnienia tętniczego oraz u kobiet w ciąży.
Jak przygotować się do badania moczu?
Próbkę moczu należy zebrać rano, zaraz po przebudzeniu. To zapewni wiarygodne wyniki. Bardzo ważne jest to, aby mocz zebrać do specjalnego jałowego, czystego, suchego pojemniczka. W aptece można bez problemu kupić standardowe pojemniki na mocz z wytłoczoną miarką lub specjalne pojemniki na mocz z płytką, które wykorzystuje się do zbierania próbki na posiew moczu.
Prawidłowe przygotowanie do badania moczu polega na odpowiednim nawodnieniu organizmu, co jednak nie oznacza nadmiernego spożywania wody, wystarczy pić normalną zalecaną dzienną porcję płynów. Nadmierne nawodnienie spowoduje rozcieńczenie moczu, przez co analiza moczu będzie utrudniona, a wynik niemiarodajny. Dzień przed pobraniem moczu należy unikać intensywnego wysiłku fizycznego oraz spożywania posiłków wysokobiałkowych. Ponadto nie wolno pić alkoholu.
Wskazówki dotyczące pobierania próbki moczu
Przed pobraniem próbki należy dokładnie umyć ręce, a wcześniej umyć okolice cewki moczowej oraz narządów płciowych. Do mycia należy użyć ciepłej wody i mydła, ewentualnie specjalnego płynu do higieny intymnej. Kobiety powinny delikatnie rozchylić wargi sromowe i oczyścić ujście cewki moczowej, zaczynając od przodu i kierując się do tyłu. Mężczyźni powinni odciągnąć napletek oraz przemyć żołądź prącia.
Mocz należy zebrać z pierwszej porannej mikcji, co więcej, próbka powinna pochodzić ze środkowego strumienia. Chodzi o to, że najpierw należy oddać trochę moczu do muszli klozetowej, a następnie podstawić pojemniczek i go napełnić. Ile moczu potrzeba? Zwykle wystarcza około 20-50ml. Zebraną próbkę należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium, najlepiej w ciągu dwóch godzin, jeśli nie jest to możliwe, pojemnik z moczem można przez kilka godzin przechowywać w lodówce.
Jak wygląda pobieranie moczu u dzieci? W przypadku dzieci i niemowląt również należy przestrzegać zasad higieny, należy też przygotować sterylny pojemnik. U starszych dzieci procedura zbierania moczu jest podobna jak u osób dorosłych. Natomiast u niemowląt zaleca się stosować specjalne pojemniki na mocz w postaci woreczka, który przykleja się w okolicy narządów płciowych malca. Są one dostępne w wersji dla chłopców oraz w wersji dla dziewczynek. Po zebraniu próbki do woreczka należy go w całości umieścić w plastikowym pojemniku.
Rodzaje badań moczu
Badania moczu polegają na analizie zarówno fizycznych, jak i chemicznych właściwości moczu, a także składu jego osadu. Dostępne są różne rodzaje badań moczu – zarówno badanie ogólne, jak i bardziej specjalistyczne jak posiew moczu oraz testy na obecność konkretnych substancji w moczu:
Badanie ogólne moczu
Podstawowym badaniem jest badanie ogólne moczu, które ocenia cechy fizyczne moczu – jego barwę, zapach, przejrzystość, odczyn, ciężar właściwy oraz cechy chemiczne, czyli obecność takich składników jak białko, ciała ketonowe, glukoza, bilirubina, urobilinogen i związki azotowe. Dodatkowo badanie ogólne moczu pozwala ocenić osad pod względem obecności składników morfotycznych, czyli nabłonków, leukocytów, erytrocytów, a także kryształów i wałeczków. Sprawdza się też obecność grzybów, bakterii, pasożytów i śluzu.
Badania specjalistyczne moczu
Posiew moczu jest bardziej wyspecjalizowanym badaniem polegającym na tym, że próbka jest posiana na specjalnej płytce z pożywką dla bakterii, dzięki czemu można wykryć w niej obecność określonego rodzaju bakterii. Posiew moczu wykonuje się w przypadku, gdy występuje podejrzenie infekcji układu moczowego. Zwykle przeprowadza się go wraz z antybiogramem polegającym na określeniu profilu wrażliwości wyhodowanych bakterii na różne antybiotyki, co umożliwia dobranie właściwych leków.
Dobowa zbiórka moczu to badanie moczu, które ocenia bilans płynów w organizmie, jak również określa ilość wydalanych w ciągu doby substancji, m.in. wapnia, fosforu, potasu, magnezu, mocznika, kwasu moczowego, białka, cukru, leukocytów oraz hormonów, m.in. kortyzolu. Najczęściej dobowa zbiórka moczu jest wskazana u osób z nefropatią cukrzycową, nadciśnieniem tętniczym i chorobami nerek. W laboratoriach wykonuje się również specjalistyczne testy na obecność konkretnych substancji w moczu, np. albuminy, kreatyniny, barbituranów, benzodiazepiny.
Dodatkowo proste badanie moczu można wykonać samodzielnie w domu. Takim badaniem jest test ciążowy lub test owulacyjny. Domowe testy do badania moczu pozwalają również wykrywać białko, leukocyty, krew, azotyny, tym samym są pomocne w diagnostyce infekcji układu moczowego. Dzięki nim można sprawdzać odczyn pH moczu, co ułatwia diagnostykę infekcji intymnych u kobiet. Na rynku dostępne są także domowe testy na obecność konkretnych substancji w moczu, czyli testy wykrywające narkotyki, np. marihuanę, heroinę, amfetaminę.
Analiza wyników badania moczu
Jakie parametry ocenia się w badaniu moczu, o czym świadczy obecność niektórych składników? Na jakie choroby lub zaburzenia wskazują?
Barwa i przejrzystość moczu
Mocz powinien mieć słomkowy odcień, należy jednak zaznaczyć, że ilość wypijanych płynów może wpływać na jego barwę. Jeśli pijemy dużo płynów, mocz będzie bardziej przezroczysty, a jeśli pijemy mniej, będzie ciemnożółty. Bardzo ciemny mocz może świadczyć o odwodnieniu. Do znaczącej zmiany koloru moczu dochodzi w przypadku, gdy pojawia się krew w moczu, a także przy infekcji układu moczowego.
U zdrowego człowieka mocz jest przejrzysty, gdy widoczne jest jego zmętnienie, może to świadczyć o zapaleniu dróg moczowych. Zmętnienie wskazuje na obecność bakterii, białka, leukocytów (ropomocz), kryształków (moczanów, fosforanów). Należy jeszcze wspomnieć o zapachu moczu, ten powinien być lekko kwaśny, ale raczej mało wyczuwalny. Natomiast silna woń amoniaku może wskazywać na infekcję dróg moczowych. O procesach chorobowych świadczy też słodki lub gnilny zapach.
pH moczu i ciężar właściwy
Prawidłowe pH wynosi 4,5-8 (zazwyczaj 5-6). Zbyt niski odczyn (kwaśny) pojawia się w przebiegu długotrwałej biegunki i gorączki oraz przy diecie wysokobiałkowej, a wysoki (zasadowy) – w przebiegu infekcji układu moczowego lub zaburzeń czynności cewek nerkowych. Zmiany w odczynie pH mogą wynikać z zaburzenia stężeń określonych elektrolitów we krwi oraz obecności metabolitów niektórych leków i toksyn.
Sporo o stanie zdrowia może powiedzieć ciężar właściwy moczu (gęstość względna). Prawidłowy wynosi 1,003-1,035g/ml, wyższy może oznaczać cukrzycę (zwiększona gęstość moczu związana jest z glukozurią, czyli obecnością cukru w moczu), białkomocz, odwodnienie, a niższy może wskazywać na niewydolność nerek lub zaburzenia elektrolitowe.
Obecność białka, glukozy i ciał ketonowych
U zdrowego człowieka w próbce moczu nie powinny być obecne ani białko, ani glukoza, ani ciała ketonowe! Białko w moczu może wynikać z gorączki, intensywnego wysiłku fizycznego, natomiast jego wysokie stężenie może być związane z uszkodzeniem nerek i nadciśnieniem tętniczym. Białkomocz może fizjologicznie pojawić się u kobiet w ciąży, jednakże przy znacznie przekroczonej normie należy podejrzewać zatrucie ciążowe.
Wykrycie w próbce moczu glukozy najczęściej oznacza cukrzycę (typu 1, typu 2, cukrzycę ciężarnych). Na cukrzycę może też wskazywać obecność ciał ketonowych, chociaż one mogą sugerować również niedożywienie, niewydolność nerek oraz kwasicę ketonową.
Erytrocyty, leukocyty i inne elementy morfotyczne w moczu
Obecność powyżej 3 erytrocytów w polu widzenia w odwirowanej próbce moczu może oznaczać uszkodzenie układu moczowego lub nowotwory, a u mężczyzn zapalenie prostaty. W przypadku zbyt wysokiej liczby erytrocytów mówi się o krwio- lub krwinkomoczu (w przypadku krwiomoczu krew w moczu widoczna jest gołym okiem, przy krwinkomoczu nie można tego zaobserwować). Jeśli chodzi o leukocyty, normą jest 4-5 leukocytów w polu widzenia w odwirowanej próbce moczu. Jeśli jest ich więcej niż 10, można podejrzewać bakteryjne zapalenie dróg moczowych lub uszkodzenie nerek.
W próbce moczu zdrowego człowieka nie powinno być bilirubiny, jej obecność może wskazywać na niewydolność wątroby lub niedrożność dróg żółciowych. Kolejnym parametrem, o którym trzeba wspomnieć, jest urobilinogen. Jego wartość nie powinna przekraczać 1mg/dl. Jeśli wydalany jest w większej ilości, możliwe, że doszło do uszkodzenia wątroby lub chory cierpi na żółtaczkę.
Ponadto sprawdza się obecność nabłonków. Jeśli chodzi o nabłonki płaskie, ich liczba w odwirowanej próbce nie powinna przekraczać 5 w polu widzenia, wyższy wynik świadczy o zakażeniu dróg moczowych. Nabłonki okrągłe nie powinny być obecne w moczu – jeśli są, to może oznaczać uszkodzenie cewek nerkowych.
Prawidłowe wyniki badania moczu nie powinny wykazywać obecności bakterii i azotynów. Ich pojawienie się w próbce może wskazywać na zakażenie bakteryjne układu moczowego. Należy też wspomnieć o wałeczkach, w zdrowej próbce dopuszczalne są pojedyncze wałeczki szkliste. Obecność innych rodzajów wskazuje na potencjalne choroby nerek: wałeczki ziarniste mogą świadczyć o uszkodzeniu miąższu nerkowego, leukocytowe – o odmiedniczkowym lub śródmiąższowym zapaleniu nerek, erytrocytowe – o zapaleniu kłębuszków nerkowych, nabłonkowe – o uszkodzeniu cewek nerkowych.
Częste nieprawidłowości w wynikach moczu
Prosta analiza moczu jest w stanie wykryć liczne nieprawidłowości. Najczęstszą z nich jest obecność białka świadcząca o infekcjach układu moczowego oraz o stanach zapalnych i chorobach nerek. W przypadku zakażenia układu moczowego w badaniu wyjdą również leukocyty, nabłonki oraz bakterie. Wykrycie krwi w moczu może mieć poważne przyczyny, np. kłębuszkowe zapalenie nerek, kamicę nerkową, a nawet raka (np. pęcherza). Warto zaznaczyć, że często badanie moczu wykazuje w próbce obecność bakterii w osadzie, w wielu przypadkach jest to jednak spowodowane zanieczyszczeniem próbki lub jej nieprawidłowym przechowywaniem.
Jakie mogą być przyczyny nieprawidłowości?
Nie tylko stany chorobowe lub inne patologie są przyczyną nieprawidłowości. Jest kilka czynników, które mogą mieć wpływ na wyniki badania moczu. Wśród nich wymienia się stopień nawodnienia organizmu, dietę (np. dieta wysokobiałkowa zwiększa ilość białka w moczu, a spożywanie buraków, marchewki, jagód może powodować zmianę jego koloru), stosowanie niektórych leków (np. sulfasalazyny, metronidazolu, ryfampicyny) i suplementów diety (np. preparatów z witaminą C i witaminami z grupy B), intensywny wysiłek fizyczny, infekcje, choroby, zmiany hormonalne w organizmie. Znaczenia ma również pora pobrania próbki moczu, błędy przy pobieraniu próbki, a u kobiet pobranie próbki podczas menstruacji.
Jakie działania podjąć w przypadku nieprawidłowych wyników badań moczu?
Jeśli analiza moczu wykazała nieprawidłowości, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem rodzinnym, który następnie skieruje do specjalisty, czyli nefrologa. W zależności od tego, jakie pacjent uzyskał wyniki badania moczu, lekarz zleci mu dodatkowe badania lub konsultację z innymi specjalistami. Jeśli zaburzenia zostaną zdiagnozowane, będzie trzeba wdrożyć odpowiednie leczenie.
Badanie moczu ma ogromną wartość diagnostyczną, m.in. pozwala wykryć choroby nerek na wczesnym etapie, jeszcze zanim wystąpią objawy. Profilaktycznie mocz należy badać raz w roku lub częściej, jeśli lekarz tak zlecił. Każdorazowo należy pamiętać, że dla wiarygodności wyniku ważne jest odpowiednie przygotowanie do badania moczu.
